It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

Ald ferhaal dat altyd nij bliuwt

Pier Feddema, Brekkende brânning. Roman.
Kristlik Fryske Folksbibl. Bolsert 1955.

Halbe, soan fan in geseten boer, wurdt fereale op Klas, ienfâldich arbeidersfanke dat as faam op 'e rike pleats tsjinnet. As de ferkearde ferealens fan de soan - fierder is der dan noch neat taastbers bard - oan it ljocht komt, wurdt de faam fuortstjoerd. Se bestelt har by in doktersfamylje. Mar de brave Halbe lit har net los. Nei in ferheftich trelit rint er fuort fan de pleats en de hûndert pûnsmiet erflân. De ein fan it liet is dat de heit, dy't by einsluten ek noch lid is fan tsjerke- en gemeenteried, slim fan de wroechwjirm teheistere wurdt en de mem oan 't malen rekket. De soan komt op 'e pleats werom, it slimste is oer, mar om in ûnneispeurlike reden kriget er dochs noch in ûngemak mei in dwerse bolle. Op 'e lêste bledside kriget er tasizzing fan genêzing en fan in houlik mei syn trouwe Klas.

[p. 23]

Jo kenne it ferhaal, jo kenne de bolle, de stymske heit, de romantyske jager dy't wat doelleas troch it ferhaal doarmet. De skriuwer hat alles flitich byinoar harke dêr't er fan wit dat it in ienfâldich publyk sûnder heger ferlet as wat guodkeape ferdivedaasje, noasket. ‘Die alte Geschichte’ fan de ‘hy’ en de ‘sy’ dy't elkoar sa graach ha wolle, mar elkoar net earder as op 'e lêste side krije, is noch altyd by steat en bring in ienfâldich lêzer ta oandwaning.

Dy tuskenbeiden lêzer jout gjin spoen om ‘proaza dat as in man op him ôfkomt’, hy is ynlike bliid mei proaza dat yn knoffelige skoaljongesopsteltaal ferhellet fan in mannich dingen út it libben dy't er út syn ûnderfining weromken, werom mient te kennen. Hy lêst net om it belibjen fan it frjemde, it òare, mar om de bewustwurding fan it eigene, it gewoane, sij it dan yn opskroeve en ferheftige foarmen. Want àl te gewoan is èk wer net goed.

Knoffelichheden fan it skoalopstel, se binne der by risjes. Op side 32 wurdt fan in leafdespear sein: ‘tegearre wurde se wei yn it skimertsjuster’, mar twa rigels fierder wurde se, sa't liket wer út it tsjuster te foarskyn komd, fannijs hanneljend ynfierd. Der is in haadstik dat sa einiget: ‘Sa komt it spul te plak. De jonges sette op hûs ta. De rûchskerne moat út it steal en dat is nei in dei of wat berêden.’ Punt út.

Dit boek is dan ek sawat fan deselde kwaliteiten en miskwaliteiten as Burgy's Birutsen fjûr en de Lutske-boeken fan Roel van der Zee. En it is wier, it kin (sels yn Fryslân) net alle dagen masterwurken reine.

Oan it skriuwen fan in fatsoenlike roman is Pier Feddema yn alle gefallen noch net ta. Mar mooglikheden sitte der sûnder mis yn dizze skilder. Hy hat it mier oan omseuren, wol graach opsjitte en op 'e man ôf skriuwe.

Hy hat - grif net de lytste fertsjinste fan dit boek - in skerp en tûk each foar it karakteristike fan dingen en situaasjes, dat faaks mei syn skilderskip gearhinget. Hy wit de dingen raak te observearjen en ferwaarloazet it plastyske detail net. Hy ken it boerelibben yn 'e Fryske noardhoeke út 'e pin. Syn Frysk is hjir en dêr ek wol pittich. Mar dat pittige slacht ek al te maklik oer yn it grouwélich, al te retoarysk effekt. Side 117: ‘dat er komme soe en nim har brûzjend [kurs. A.W.] yn syn earmen.’ It naait der dan ek bytiden in nuvere koerts út. De minsken geane net sitten, mar falle of ploffe ornaris op 'e stoel del. Se prate of roppe net, nee, se binne oanienwei oan it ‘razen’, it wurd komt ûntelbere kearen foar. De lju bealgje en switte, ‘slane op 'e buorkerij om’. De feint jout de faam út klearebare ferealens geregeldwei in ‘klap foar 't gat’.

[p. 24]

It boere-idioom, dat sa't skynt net huverich is foar de meast elemintêre minsklike funksjes, is mei rynske hân oer de bledsiden hinne mjukse. Dat giet mar fan ‘miter’ en ‘op 'e hûd jaan’ en ‘de bek hâlde’ en soksoarte fan leaflikheden mear, dy't men achtsje soe allinne yn heidenske folksbibleteken te moetsjen.

Bluodderige en wrede dingen is dit boek ek net fij fan. Der is in oanrâning op syn Wild West: fûsten slane, tosken knarse, noasters snuve en trilje, as in razend rôfdier stoart de rêder him dwers troch in nôtfjild op 'e oantaaster. Messen trilje yn bûsen, bloedtoarst fertsjusteret eagen: ‘Krûm foaroer stiet er op it strjitsje, syn troanje bleek ferlutsen yn it feale ljocht, it blinkende mês yn 'e ferwrongen fûst. Bloed! Hy fielt al hoe't it mês him tusken de bonken kreakje sil!’

Hylke, Halbe syn konkurrint oangeande Klaske, is koartwei de ferpersoanliking fan alle kwea. Hy is troch ende wer troch ferkeard. Wêrom? Wêrtroch? Dat wurdt ús net dúdlik makke. In strieminnen ien, dêr is alles mei sein. Dat is goed primityf, sûnder mis. Yn primitive folksferhalen en mearkes binne de lju net foar in part ferkeard of om in reden of troch in oarsaak ferkeard, nee se binne samar en allinne ferkeard: dat ferkeard-wêzen is harren iennichste reden fan bestean. Mar fan dat primityf driftlibben, dizze psychology fan it oerwâld, dêr't de minsken har proai en elkoar bespringe, moast de Fryske literatuer no dochs sa linkendewei ris loskommen wêze. En dit is de swakste kant fan it boek: de psychology. De skriuwer docht wol alle war om minsken te skeppen, mar hy skept allinnich in slach fan dizichwei mei rede bejeftige dieren, dy't hannelje út bline en primitive oanstriden wei. Hylke dan komt der it slimst foarwei, mar ek Halbe is in foege barbaar mei in boekerich leafde-etiketsje op 'e foarholle plakt.

Allinne Klas is, krekt om har ienfâld, oannimlik en om har hinne wit de skriuwer dan ek in pear aardige bledsiden te skriuwen, bygelyks oer har libben en wurk yn it doktershûs, in beskriuwing simpel mar echt. Letter is it wer hielendal mis en giet it der psychologysk sjoen wer oan 'e hoasbannen ta yn lâns.

Brekkende brânning is in earsteling en de mantel fan de leafde kin in soad bedekke. Ik hoopje dat Pier Feddema, dy't alhiel net sûnder skriuwersoanlis is, leart om kritysk te wêzen en ek syn lêzers wat heger te hawwen as er se no noch hat, of leaver: heger as se meastepart binne. Wis, net alle Fryske skriuwers kinne Brolsma's, Haisma's of Van Houtens wêze, mar tuskenbeiden is ek romte: en fan dy grutmasters fan de Fryske fertelkeunst is hiel wat te learen.

[p. 25]

Lit dan de Kristlik Fryske Folksbibleteek ek kritysk wêze. Ik haw grútsjen heard, dat dy ynstânsje fan sommige gemeentebestjoeren finansjeel stipe wurdt. As dat dan net oars kin, lit sokke bestjoeren dan èk kritysk wêze en gjin stiftingen stypje allinne om't se kristlik binne of om't se gemien lêsbier taapje. Der binne by einsluten in mannich easken fan goede smaak en oarspronklikheid dêr't men net samar omhinne kuierje kin. Oan dy easken komt Pier Feddema op dit stuit noch lang net ta. De K.F.F.B. hat de man dan ek troch de útjefte fan dit boek gjin deugd dien. En de stypjende bestjoeren hiene har jild better yn in deugdlike riolearring stekke kinnen.

[VV 29-8-56]