It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

In Fryske dominysroman

Watse Cuperus, Hoeder en skiep.
Drachten 1955.

Watse Cuperus hat it him mei syn jongste roman net maklik makke. Syn skriuwerskip hat altyd in sterke oandriuw fûn yn eigen wjerfarren, yn eigen belibjen yn it maatskiplik bestean, - it libben fan de bodders op 'e swiere klaaigrûnen yn Fryslâns hege noarden. Dit skriuwerskip is mei de lytse lju fan de boustreek fergroeid, en men soe syn wurk, mei al syn grutte kwaliteiten en tekoartkommings, it epos fan dy krite neame kinne.

Diskear dan is Cuperus ta in hichte bûten syn bewend fermidden gien, mei't er as haadpersoan keazen hat in figuer dy't him út soarte min of mear frjemd bliuwe moast: de rjochtsinnige doarpsdominy. Ta in hichte, dat wol - want it libben fan de hoeder fan in lytse grifformearde gemeente is hjir ôfbylde tsjin de eftergrûn fan en yn syn wikselwurking mei dy gemeente, de skiep. En dy gemeente is by einsluten dochs wer it maatskiplik miljeu dêr't dizze skriuwer sa lang syn ynspiraasje yn fûn hat.

No is in dominy in sielehoeder, mar behalven dat is er troch syn stúdzje as wittenskipsman ek noch sokssawat as in ‘yntellektueel’, yn dit gefal in man mei in klassike, algemien-kulturele en yn it bysûnder teologyske oplieding. Sa'n persoan is om sa te sizzen foarornearre om yn twa wrâlden te libjen: dy fan syn teology, syn fakstúdzje, syn wittenskiplik en kultureel besit; èn dy fan syn doarpsk sielehoederskip, dêr't de deistige pielkerweikes in lang net lyts oanpart yn hawwe. Yn dit boek fan Cuperus lêze wy feitliks allinne oer dy wrâld fan it sielehoederskip en de lytse kerweikes, oer dy oare wrâld sa goed as neat. It liket as skrille Cuperus der foar tebek syn dominy ek fan de yntellektuele kant oan te pakken en hat er doe fan de need mar in deugd makke.

Syn dominy is nammentlik ien fan it soarte dat ‘net leare’ kin. Allinne troch syn sterk wollen, syn roppingsgefoel, syn hertstocht foar it amt fan hoeder, syn wurkdrift hat Abe Tinga it sa fier brocht. Hy hat fjirtjin jier lang studearre, dat my sels foar in teo-

[p. 20]

looch fan minimale harsenkapasiteiten ryklik lang taliket, as men teminsten de gymnasiumjierren, dêr't Cuperus ús oer yn it tsjuster lit, net meirekkenje moat.

Dy Abe Tinga is boppedat houterich en ûnhandich, hat in minderweardichheidskompleks fan komsa en gjin grisseltsje selsbetrouwen. Dat minderweardichheidsfielen wurdt psychologysk net útdjippe, it bliuwt winliken oan de oerflakte, krekt trochdat de skriuwer der sa'n lijen mei hat it syn grûn te jaan yn yntellektuele ûnmacht. Dy ûnmacht wurdt ús wol ferteld, mar net dúdlik makke. Sadwaande begrypt de lêzer ek mar heal wêrom't Tinga, ienris ta de hillige tsjinst talitten, sa lang op in berop wachtsje moat. En sa komme ek de oerwinningen, yn 't bysûnder de selsoerwinningen fan ds. Tinga, aardich yn 'e loft te hingjen.

De krêft, suver de iennichste krêft dy't Abe Tinga ta syn foldwaan hat, is syn earnst as sielehoeder. En no sil ik de lêste wêze om de wearde fan it predikantskip alderearst yn syn yntellektueel besit te sykjen, mar in bytsje mear ferfining yn dit stik hie de figuer fan Tinga gâns mear djipte, mear tekening jûn.

It is bygelyks opfallend, hoe't yn dit hiele boek gjin inkelde stúdzjefreon foarkomt, dat der gjin ien teologysk debat of petear is tusken Tinga en syn kollega's fan de eigen of fan de oare tsjerke. Nearne wurdt ús helder wêr't dy dominy Tinga as betsjinner fan it Wurd, as kânselreedner no einliks tekoartsjit. Wis, hy trûzelt yn syn ûnhandigens wolris hast by de preekstoel del, hy makket nuvere meneuvels mei de earms en hy nimt preeklessen by in befreone kollega. Mar dat sit allegear oan 'e bûtenkant en de binnenkant bliuwt de riedselige kant neist.

Hoeder en skiep is in boek sûnder tsjinstellings, sûnder tsjinspilers fan betsjutting. Wis, der is tsjinspul yn oerfloed, der is skeel en konflikt tusken de dominy en syn gemeente op allerhande gebiet: oer tsjerklike saken, oer earme-bystân, oer tsjerkebou, oer fytsen op snein. Allegear dingen dy't Cuperus op kundige en fakentiden ûnneifolchber rake wize wit te beskriuwen. Mar in tsjinspiler fan formaat hat Abe Tinga net. Dy't it wêze kind hiene: syn mem, syn grutte freon ds. Sterk, âlde Tiede, Abe Tinga syn frou en dy har suster - allegear binne se as it nypt meistanners en meistriders, en de inkelden dy't it yn 'e kant sette: de ferkearde soan fan Tiede, de koster Mellema, de ûndogense Inne Petroaljeman, allegearre wurde se fan Abe Tinga syn sterke persoanlikheid oerwûn en ta meistanners makke.

[p. 21]

It meastepart fan dy lytse gemeente-demoanen wurdt lytsman en wat oerbliuwt is ek al gjin partoer. En dochs hiene hjir grutte kânsen lein foar it oanbringen fan dramatyske spanningen. Ik tink bygelyks oan ien fan dy wjerstribbigen: Abe syn skoansuster dy't, as hy syn kar dien hat, stiltsjeswei ferdwynt, yn pleats fan de rol fierder te spyljen dêr't se ta foarornearre like.

Dit is it grut gemis dat ik yn it boek fan Cuperus mien waar te nimmen: it tekoart oan dramatyske spanning. It is in boek sober, oersober fan opset, mar fan in soberens dy't ta igalens wurdt en faak op 'e grins fan it ferfelende omhinget.

Dat docht bliken as Tinga in wiif siket. Hy hat kar út twa, beide dochters fan de rike flaakskeapman Djurre, woldwaner fan de gemeente, mar net yn alle ding skjin op 'e ribben. De iene dochter is de brutale, útdaagjende, de skoaljuffer mei har diploma's, en fansels, der wurdt grute, dy sil it wurde. De oare is de dimmene, swijsume en swijende, de oargelspyljende nederichheid sels. Hàr kiest Abe Tinga.

Nee, einliks kiest er net iens, der falt net te kiezen. Erotyk, suver lichaamlike gefoelens spylje net mei yn syn oertinkings. De earme Fersiking kin sels gjin minútsje wille oan him belibje.

Dy frou fan syn kar makket Cuperus net folle wurk fan. Se sil bedoeld wêze as in trouwe, deeglike, stoefe wurkster foar man en gemeente, mar yn wêzen is se it oertype fan de ferfelende frou, ûnpersoanlik en nederich tsjinjend, sûnder in grissel opstannichheid tsjin it lot, dat har twingt yn te gean ta in libben fan somber fertriet om miskreammen, gemeentekonflikten en jildlike soargen. It is har allegear goed, se skikt har. En de man? Nea sil er in tel argewaasje hawwe fan har slaafskens, nea der fan prikele wurde.

Alwer: wat in miste kâns foar ferdjipping en dramatisearring fan dit boek. It liket as hat de skriuwer alles skrast en weilitten wat bûten syn strikt tema: it kontrapunt fan hoeder en skiep, omgiet. Mar sadwaande komt syn boek, mei alle details fan humor en rake typearring, dochs net út boppe sombere, swiertillende grize igalens. Der wurdt gâns praat fan de blydskip fan it Leauwe en ik wol dat net mispriizgje, mar it is my hjir dochs in te sombere, neargeastige blydskip, in blydskip dy't nearne wjokken kriget.

Sa stiet it ek mei Cuperus syn skriuwkeunst. It liket as belibbet hy al skriuwendeweis gjin wille oan it wurd. Syn taal is lang net min, sûnder fouten, alhiel ferantwurde. Mar der is selden gloede, glâns, fûnkeljen, boartlikheid. It ferhaal sykhellet rêstich fierder, sûnder ferhef, sûnder hichte- of djiptepunten.

[p. 22]

Dêrby is hast elke folsin in alinea apart, dat it lêzen ûnbedoeld dochs noch wer ûnrêstich makket. It al te folle brûken fan de notiid - in stylferskynsel dat by guon proazasjenres wol past, mar by ditte krekt net - fersterket dy ûnrêst noch. It is in ûnrêst dy't net út it wêzen fan it beskreaune fuortkomt, dy't der earder mei yn striid is.

Lykwols hat, ik skromje net it te sizzen, Hoeder en skiep formaat. It is it boek fan in skriuwer dy't syn krêft siket yn syn beskiedenheid, en dy't op it beheind gebiet dat er ta sines keazen hat of dêr't er ta foarbestimd is, treflike dingen dwaan kin. It is noch altyd net ìt boek fan Watse Cuperus, mar it is wol in fikse stap dat út. Wat ik sanyskes as krityk nei foaren helle haw, moat dan ek yn 't earste plak sjoen wurde as karakteristyk. Cuperus liket my in skriuwer ta dy't syn grutheid muoisum bewrakselje en bewrotte moat, dy't ripet mei de jierren, waans skriuwerspaad net oer roazen giet. Faaks is dy soberens-op-'e-grins-fan-it-ferfelende in needsaaklik tuskenstadium foar de opgong fan syn skriuwerskip. It wachtsjen is op ìt boek fan Watse Cuperus.

[VV 21-4-56]