Drie eeuwen vaderlandsche geschied-uitbeelding, 1500-1800

Een iconologische studie

[p. IX]

Deel I

Voorbericht

- En die daar, met 'n zwaard in de hand?
- Ook 'n koning .... of 'n generaal .... of 'n held .... of zoo-iets. 't Is iemand die vechten wil .... misschien David, of Saul, of Alexander de Groote.... maar je begrypt, dat men niet altyd alles zoo precies weten kan.
- En die dame met de bloempjes? Ze schijnt ze stuk te plukken.
- Zy? Hm .... dat is .... laat zien: Ophelia. Ja, dat is Ophelia, zieje?
- Ja. Maar waarom gooit ze die blaadjes op den grond?
- Waarom? Waarom? Zoo kan je zooveel vragen.
Multatuli, Woutertje Pieterse.

In het algemeen gesproken beschouwt men tegenwoordig het aanwijzen en het interpreteeren van kunstwerken, die den huldigen beschouwer aesthetisch genot kunnen verschaffen, als het voornaamste doel der kunstgeschiedenis. De rol van den kunsthistoricus heeft bij die opvatting beurtelings iets van een gids en van een tolk. Beide beroepen zijn eerzaam en nuttig, ook in de kunstgeschiedenis, maar de invloed van het daardoor in de hand gewerkte kunst-tourisme is niet altijd onschuldig. In menige kunsthistorische studie wordt (om bij de hier gekozen beeldspraak te blijven) meer gelet op de indrukwekkende vergezichten, de lieflijke dorpjes of de pittoreske steden, dan op de geologische, geografische of economische structuur van het behandelde gebied.

Het terrein der Hollandsche 17de eeuwsche schilderkunst schijnt van nature voorbestemd tot zulk een behandeling. Naast een overvloed van uiterst aantrekkelijke voortbrengselen bevindt zich hier n.l. een aantal, naar de huidige smaak zóó onaantrekkelijke scheppingen, dat geen gids zijn gezelschap gaarne daarheen zal leiden.

Zonderling genoeg echter stonden in de tijd van hun ontstaan deze werken in hooger aanzien dan onze favorieten. De aan onze moderne smaak beantwoordende bloemlezingen leveren dus een in structureel opzicht onjuist beeld. In dit boek wordt een poging gewaagd, de oorzaken van die tegenstrijdigheid te verstaan.

Het terrein, dat ik voor mijn onderzoekingen heb gekozen, vatte ik samen met de term vaderlandsche geschied-uitbeelding, welke uitdrukking gevormd is naar analogie van: vaderlandsche geschied-schrijving. De term omvat dus al die kunstwerken, die zich bezig houden met onderwerpen uit de vaderlandsche geschiedenis.

Het woord historie-schildering was om twee redenen voor mijn doel ongeschikt. In de eerste plaats verstond men daaronder in het hier behandelde tijdvak de uitbeelding van elk verhaal, om het even of het ontleend was aan den Bijbel, de mythologie, de oude of de moderne geschiedenis. Verder heeft het woord historieschildering alleen betrekking op geschilderde voorstellingen, terwijl ik uiteraard geen verschil mocht maken tusschen schilderijen, prenten, teekeningen,

[p. X]

gobelins, gebrandschilderde glazen, penningen of anderszins. De uitbeelding van contemporaine gebeurtenissen bleef daarbij buiten beschouwing. In verband met de gekozen drie eeuwen van kunstproductie (16de-18de eeuw) ging dus de reeks behandelde onderwerpen chronologisch niet verder dan de periode, die reeds voor de 16de eeuw als historisch kon gelden, n.l. de Bourgondische tijd.

De in de ondertitel gebezigde term iconologie duidt aan, dat in deze studie in de eerste plaats gelet is op de beteekenis, die de besproken kunstwerken voor de hen voortbrengende cultuur bezaten. In de inleiding vindt men nadere bijzonderheden betreffende deze in Nederland nog ongebruikelijke term.

De tekst is bedoeld als een zelfstandig geheel, bestemd voor de ruimere kring der historisch-geïnteresseerden, die om de een of andere reden het hier behandelde ter harte gaat. De afbeeldingen, waaronder ruim 160 naar nimmer gereproduceerde kunstwerken, leveren de daarbij onontbeerlijke illustraties. De onderschriften bij de afbeeldingen geven niet alleen op de gebruikelijke wijze de noodige gegevens omtrent de gereproduceerde kunstwerken, maar vatten tevens het in de tekst betoogde samen. Zoodoende is een platenatlas ontstaan, waarin de gang van het onderzoek op overzichtelijke wijze tot uitdrukking komt. Ten einde den lezer in staat te stellen om, bladerende in de afbeeldingen, de weg tot de tekst te vinden, zijn steeds aan het eind der onderschriften de bladzijden opgegeven, waar het afgebeelde werk wordt behandeld.

In tegenstelling met de tekst zijn de noten uitsluitend bedoeld als verantwoording. De wetenschappelijke lezer vindt er niet alleen de gegevens, waarop mijn conclusies berusten, maar soms ook een aanduiding van een door mij niet verder ingeslagen weg, of een rectificatie van gebruikte litteratuur.

Wie eenigszins thuis is in het hier behandelde onderwerp, zal weten, dat mijn bouwstoffen uit de uiteenloopendste werken moesten worden samengebracht. Ook in verband daarmede meende ik, dat mijn documentatie zoo volledig mogelijk moest zijn. Niets is in wetenschappelijke geschriften zoo onaangenaam, als een terloops gemaakte opmerking, die niet tot de feiten kan worden geretraceerd.

Behalve een algemeen register der personen en zaken staan den gebruiker verder eenige overzichten ter beschikking betreffende de besproken kunstwerken (geografisch register) en de door die kunstwerken in beeld gebrachte onderwerpen (chronologisch overzicht en de registers betreffende Bijbel en Christendom, Klassieke Oudheid, Germaansche Oudheid).

Nadat aldus de bestemming en de plattegrond van het hier opgetrokken gebouw is geschetst, dient noodzakelijk nog een woord te volgen over de omvang en het gehalte der gebezigde materialen.

Een onderzoek als het hier gebodene zou slechts dan in alle opzichten volmaakt uitvallen, wanneer het de vrucht kon zijn eener ideale samenwerking van een kunsthistoricus, een historicus, een litterator, een classicus en een archaeoloog. Niemand weet beter dan ik, hoe ver hier de praktijk bij het ideaal ten achter moest blijven. Verder hebben de dwalingen van anderen mij geleerd, dat de onderzoeker

[p. XI]

in deze zoo fraai bij elkaar aansluitende gebieden sneller dan hij denkt wordt weggelokt op voor hem al te glad ijs. Ik heb geen reden aan te nemen, dat ik aan dat gevaar zou zijn ontsnapt.

Dat deze iconologische studies desondanks het licht zien, geschiedt uit mijn overtuiging, dat niets de ontwikkeling van een nieuwe wetenschap zoozeer schaadt, als de angst voor fouten of omissies.

‘Un livre est toujours une collaboration’, het woord van André Gide is ook op dit boek van toepassing. Met groote erkentelijkheid gedenk ik hier de hulp, die ik van vele collega's en belangstellenden mocht ondervinden. Onder hen noem ik hier in het bijzonder Dr. J.G. van Gelder, Mr. J.K. van der Haagen en Dr. H. Schneider zonder wier aanstekelijk enthousiasme de samenwerking tusschen uitgever en auteur wel nimmer tot stand zou zijn gekomen.

Aan andere namen ga ik in dit voorbericht voorbij met een stilzwijgendheid, die geenszins ondankbaarheid insluit; waar dat pas gaf heb ik overigens in de noten steeds gewag gemaakt van de hulp, die mij in wetenschappelijk opzicht werd geboden.

Het spreekwoordelijke optimisme van den uitgever, dat in deze aangelegenheid inderdaad meer dan eens beschaamd dreigde te worden, werd op krachtige wijze geschoord door een ondersteuning van het‘Nationaal Fonds tot bevordering van de kennis der Nederlandsche beschaving’, waardoor tevens de platenatlas zijn huidigen omvang kon verkrijgen.

's-Hertogenbosch, Najaar 1942.

Dit boek was in 1942 geheel gezet en, wachtte klaar voor afdrukken, op beter tijden; kort voor de bevrijding van ons land werd het zetsel in beslag genomen en vernietigd. Door tal van tegenslagen is het eerst thans mogelijk, dit werk in zijn oorspronkelijken vorm te doen verschijnen.

Leiden, Najaar 1951.

This book was completely set and ready to be printed in 1942, when the type was destroyed by the Germans during the occupation of the Netherlands. As a result of various obstacles it is only now published in its original form.

The English summary was translated by Mrs. E. Charles-Munters, the author is likewise indebted to Miss Frances A. Yates and Mr. R.P. Hinks for their kind advice.

Leyden, Autumn 1951.