Het werkelijkheidsgehalte in de letterkunde

[p. 194]

78

Te beginnen met de door Edouard Dujardin voorafgegane James Joyce, zien wij dus als extreme tegenpool van de klassiek opgebouwde, logisch verantwoorde psychologische roman -, (mogelijk gemaakt door Flaubert's worsteling om buiten zijn personen te blijven) -, een nieuwe school opkomen. Daarin vertoont zich, door de overwoekering van de subjectieve persoonlijkheid van de schrijver, de realiteit volkomen stukgemaakt en geatomiseerd.

En dan breekt allengs steeds meer in de moderne roman de romantische houding door, die de geestesgesteldheid van de auteur onverhuld tot uitgangspunt neemt. Men zal haar vinden in het psychologisch relativisme, dat soms door terzijde's van de auteur tot de lezer aan de slechtste tijd van de conventionele negentiende eeuwse Romantiek herinnert. Maar zij heeft ook monumentaal werk voortgebracht als de machtige roman-fleuve van Marcel Proust, of ‘Les Faux-monnayeurs’ van Gide.

Die modern romantische houding vindt men ook in de bestrijding van de werkelijkheid van tijd en ruimte door het simultaneïsme, dat op zijn beurt werd aangekondigd door het voorafgaande unanimisme van Jules Romains. In ‘Mort de quelqu'un’ van Romains (1923) ziet men de wisselwerking tussen individu en groep: de geschiedenis, - niet van mensen maar van een bepaald voorstellingsbeeld in een aantal mensen.

Zijn bloei bereikt het simultaneïsme in ‘Manhattan transfer’ van John Dos Passos (1927), dat werd gevolgd door de romantrilogie ‘The forty-second parallel’, ‘Nineteen-nineteen’ en ‘The big money’ waarin elk hoofdstuk aanvangt met een ‘newsreel’. Hier dus hetzelfde typografische gebruik van krantenkoppen als waarmee Van Ostayen al in ‘Bezette stad’ veel had gewerkt. -

In ‘La grande peur dans la montagne’ (1926), roman van de Zwitser C.F. Ramuz wordt het simultaneïsme toegepast door het tegelijk en doorelkaar optekenen van twee gezichtspun-

[p. 195]

ten - dit laatste woord letterlijk te nemen -: een bepaalde passage geeft weer wat een man die van een berg af naar het dorp loopt, ziet, en wat men intussen van het dorp uit van hém ziet.

Bij ons zag in 1933 een belangwekkende simultaneïstische roman het licht: W.A. Wagener, ‘Sjanghai’. Opmerkelijk was daarin het streven, de verbondenheid te tonen van de persoonlijke gebeurtenissen, het individuele lot, met het wereldlot. Dit werd bereikt door aan losse niet zichtbaar samenhangende gelijktijdige gebeurtenissen een achtergrond van verbondenheid te geven. Dit zelfde streven hield in, met de gescheidenheid in tijd van gebeurtenissen ook die van plaats en ruimte op te heffen. Men verkrijgt hier het eigenaardig effect, twee parallel lopende maar niet samenhangende handelingen door-elkaarheen zonder overgang uit te beelden. Aldus wordt op kundige wijze de factor van het associëren ingeschakeld, waardoor zowel overeenkomst als contrast worden versterkt: - alweer een romantische verheviging van de werkelijkheid. Maar subtieler verkregen dan in het gezwollen expressionisme. De werkwijze is te vergelijken met de zogenaamde superimpressie in de filmopname. De invloed van de film vindt men overigens ook in Vestdijks ‘Meneer Visser's hellevaart’ (1936) in het gebruik van zogenaamd beeldrijm en zelfs dialoogrijm.

Het simultaneïsme tracht, - maar natuurlijk minder bewust dan ik het hier formuleer -, de werkelijkheid te integreren, dus romantisch onschadelijk te maken. Het doet dit door de veelheid der in de ruimte gescheiden handelingen op te vangen en samen te persen in de beperkte grenzen van een ongescheidenheid in de tijd.