Het werkelijkheidsgehalte in de letterkunde

72

Wat de poëzie betreft is er over dit tijdvak een, zij het dan niet exclusief expressionistische bloemlezing van Heinrich Eduard Jacob, die het boek ook een interessante inleiding heeft meegegeven: ‘Verse der Lebenden’ (1920). Voorts uit 1927 een ‘Anthologie jüngster Lyrik’ van Willi R. Fehse en Klaus Mann, met een inleiding van Stefan Zweig en een nawoord van Klaus Mann. Maar verreweg de belangrijkste, volledigste en meest representatieve bloemlezing van de Duitse expressionistische lyriek is ‘Menschheitsdämmerung’ (1920) van Kurt Pinthus, en door deze ingeleid. Het is de befaamde Duitse tegenhanger van de eveneens belangrijke ‘Anthologie de la nouvelle poésie française’, in 1924 anoniem in de Editions du Sagittaire bij Simon Kra verschenen, welke weliswaar bij Baudelaire, als voorganger van de moderne poëzie, begint, maar tot 1924 gaat.

Met de na-oorlogse losgeslagenheid, de sociale bewogenheid die zich soms wat lachwekkend uitte in de sentimenteel idealiserende verheerlijking van de pathetisch als zuster begroete straat-deerne; met de pantheïstisch-kosmische grootspraak die het kleinste en vaagste gevoelentje onmiddellijk in verband bracht met het heelal, trad in het expressionisme ook de actualiteit de poëzie binnen en daarmee, enigszins opzettelijk, de nieuwigheden van de techniek: reizen, vervoermiddelen, industrie enzovoort.

Tot de beste dichters die in ‘Menschheitsdämmerung’ zijn opgenomen behoren: Johannes R. Becher, Gottfried Benn, Theodor Däubler, Albert Ehrenstein, Iwan Goll, Walter Hasenclever, Georg Heym, Else Lasker-Schüler, Alfred Lichtenstein, René Schickele, August Stramm, Georg Trakl, Franz Werfel en Alfred Wolfenstein. Het is moeilijk, een boek aan te wijzen dat op één bepaalde fase van de ontwikke-

[p. 183]

ling onzer poëzie meer en algemener invloed heeft uitgeoefend dan ‘Menschheitsdämmerung’. Die invloed was niet geheel en uitsluitend regelrecht. Wel op Marsman. Maar voor het overige bereikte de uitwerking van deze bloemlezing ons veelal eerst door Vlaanderen als tussenstation. Dit is ook begrijpelijk wanneer men bedenkt dat België zelf in oorlog en bezet was geweest, zodat de jonge Vlamingen, wier continuë ontwikkeling rauwelijks onderbroken was, vroeger met de nieuwe expressionistische Duitse dichtkunst in aanraking kwamen. Zij waren er rijper voor, bovendien.

Van Ostayen, (geboren in 1896) was zo Duits georiënteerd, dat hij, nadat zijn land was bevrijd, van 1918-1920 in Berlijn ging wonen. Het is niet te ontkennen dat het unanimisme van Jules Romains, en dat ook Walt Whitman, Verhaeren, Apollinaire en het dadaïsme voor Paul van Ostayen betekenis hebben gehad. Maar ik geloof toch dat voor boeken als ‘Music hall’ (1916), ‘Het sienjaal’ (1918) en ‘Bezette stad’ (1921) het Duitse expressionisme van groter belang is geweest.