Het werkelijkheidsgehalte in de letterkunde

[p. 169]

65

Het is in de litteratuurgeschiedenis moeilijk te zeggen, wanneer iets nieuws precies begint. Jaren lang bestaat het bijna onzichtbaar in een soort van incubatietijd, en treedt dan ineens aan de dag. De eerste wereldoorlog maakte de vernieuwing, die met de neo-romantiek al in de negentiger jaren was begonnen, eensklaps duidelijker zichtbaar. Hij versnelde en vooral moderniseerde die vernieuwing, als ik deze tautologie mag gebruiken, dat wil zeggen vond er extreme uitdrukkingsmiddelen voor. Daarom kan men in zekere zin zeggen dat de negentiende eeuw zich tot 1914 heeft voortgezet. Eerst met de scherpe breuk met het verleden door de diepe ingreep van de oorlog op de Europese litteratuur, die in veel opzichten ook de maatschappij revolutioneerde, brak de nieuwe tijd, voor iedereen zichtbaar, aan.

Wij moeten stellig niet uit het oog verliezen dat, naar we zagen, in ‘De beweging’, als uitvloeisel van wat in Europa gaande was - (iets waarvoor dit tijdschrift altijd al veel aandacht had gehad), - actuele oorlogspoëzie was verschenen. Onder andere van De Haan en Van Ameide; ook Verwey's bundels ‘Het zwaardjaar’ en ‘Goden en grenzen’ behoorden voor een belangrijk deel daartoe. Niettemin: in Nederland, dat neutraal bleef en geen strijdperk werd en niet werd bezet, bleef de oorlog een, nieuw, onderwerp van gelegenheidspoëzie. Op de Nederlandse litteratuur zou zodoende de eigenlijke invloed van de oorlog een litteraire invloed worden. De invloed namelijk van de regelrecht uit de oorlog-zelf in het strijdende of bezette buitenland opgekomen vernieuwende stromingen in de letteren. De waarlijk fundamenteel vernieuwende romantiek ontstond derhalve in het buitenland, in en door de oorlog 1914-1918. Zij was bij ons niet autochtoon maar werd in en vooral eerst na de oorlog uit het buitenland overgenomen. Zij kwam tot stand in de landen waar de oorlog niet, als in Nederland, rustig bepeinsd en beschouwelijk overwogen werd. Het was in de landen waar de oorlog had gewoed, dat de litteratuur de na-oorlogse neo-roman-

[p. 170]

tische geestesveroveringen maakte en de nieuwe uitdrukkingswijzen vond. Daarmee wees ze de werkelijkheid af en vormde haar om; daarmee verwierp ze de uiterlijke wereld voor een innerlijke zienswijze.

Ik moet mij beperken tot een schematisch overzicht van de essentieelste wezenstrekken dezer stromingen, waaraan duidelijk te zien is waarop in het algemeen de vernieuwing neerkwam.

In het realisme gingen de aandacht en de waarneming uit naar de buitenwereld en werd dat wereldbeeld geobjectiveerd. In de neo-romantiek van vóór de eerste wereldoorlog was de innerlijke bewogenheid of zienswijze aanleiding geworden tot subjectief-beschouwende litteratuur. Door en na de eerste wereldoorlog werd onontkoombare werkelijkheid wederom uitgangspunt, maar nu niet meer, gelijk in het realisme, als object voor koele waarneming. De werkelijkheid drong zich thans aan het innerlijk op en bracht daar een verandering teweeg waardoor de waarneming werd ontwricht en de expressie verhevigd.

Zo heftig was de door de oorlog veroorzaakte gemoedsbeweging, dat de onmiddellijke uiting ervan een kreet, een exclamatie was, die alle indirectheid en alle dromerige mijmering verwierp. Men zou het zo kunnen uitdrukken: Vóór de oorlog kon iemand elegisch schrijven: ‘ach, mijn hart is vol angst en verdriet’. Maar onder de directe invloed van de oorlog, die werkte als een messteek in het levend vlees, was alleen nog maar de instinctieve uitroep mogelijk: ‘au!!’ De pijn werd niet langer meegedeeld, maar als een verhevigde uitroep uitgeschreeuwd.

Dit was de uitdrukkingswijze van het expressionisme, een beweging in Duitsland en Oostenrijk ontstaan. Maar voordat ik het expressionisme behandel moet ik wijzen op enige andere verschijningen in het complexe beeld. Deze immers zijn iets ouder en doordat zij meestal in het Franse taalgebied voorkomen bouwen zij toch nog iets duidelijker en meer voort op de traditie; althans zij breken daar iets minder radicaal mee.