Het werkelijkheidsgehalte in de letterkunde

10

De Romantiek (hier bedoel ik de historische richting, zo meesterlijk beschreven in Heine's ‘Die romantische Schule’), de historische Romantiek kwam in reactie tegen de classicistische, rationalistische achttiende eeuw. Het realisme gelooft aan vakmanschap, aan ambacht en aan het zoeken van een techniek, die, esthetisch genuanceerd en gedifferentiëerd, een

[p. 21]

zo adequaat mogelijk uitdrukkingsmiddel is. Romantiek gelooft meer aan inspiratie. Het onbewuste is voor haar de bron van alle kunst. In ‘Aus meinem Leben, Dichtung und Wahrheit’ vertelt Goethe dat hij soms slaapwandelend dichtte en in het donker naar zijn lessenaar liep om een gedicht op te schrijven. Soms werd hij door het krassen van zijn pen wakker en nam daarom liever potlood. Een van de laatste bundels van Leo Vroman heet: ‘Uit slaapwandelen’. Het creatieve proces van de inspiratie uit het onbewuste heeft Albert Verwey symbolisch verbeeld in zijn gedicht ‘De forellenvisser’:

Ge zijt uit op de vangst van de grote Forel
En ge vangt hem, half in slaap.¹⁸

De technische verfijning van de litteraire expressiemogelijkheden die zich voordoet in het realisme, wordt veroorzaakt door een meer objectief psychologische en visuele aandacht. Die aandacht immers wordt verplaatst en ze wendt zich af van de gemakkelijk en natuurlijk te vatten en uit te drukken sentimenten (de gewone, algemeen bekende, soms zelfs alledaagse, collectieve gevoelens) van de romantiek, -: gevoelens betreffende liefde, dood, mensheid, moraal, eer, historie, familie, God, vaderland. Die aandacht wordt overgebracht naar de meer zeldzame, bijzondere, individueelste gevoelens. Het vinden van begrip en weerklank bij een uitgebreid lezerspubliek is dan ook meestal in een realistische periode moeilijker dan in een romantische.

De romantiek is niet altijd bang voor gemeenplaatsen. ‘Algemeen-menselijk’ is een typisch romantische term. Het realisme zoekt de allerindividueelste expressie. Van de romantiek daarentegen is traditie de kracht en ze heeft een zeker wantrouwen in de rede. Intuïtie en instinct worden er meer vertrouwd en gewaardeerd. Intellectuelen zijn er dus weinig populair, evenmin als het type van de intellectueel persona grata is in fascistische of communistische bewegingen. In de romantiek is het heden hard en onverdragelijk vergeleken bij ‘betere tijden’, die in verleden of toekomst, of in legenden ge-

18 ‘Oorspronkelijk dichtwerk I’ (Amsterdam, Santpoort 1938) p. 666.

[p. 22]

projecteerd worden. De zintuiglijke werkelijkheid is er drogbeeld, dat als zodanig onderkend moet zijn om het ware wezen van de dingen te benaderen, de als het ware voorgeschreven verplichte gevoelens, de taboes van de conventionele moraal, de mysterieuze huiver voor het demonische en irrationele, die niets is als een geloof in, en een zwak voor, datzelfde demonische en irrationele.¹⁹

Het romantische denken bedrijft struisvogelpolitiek aan de werkelijkheid. Het kan daardoor weerloos maken tegenover de eigen tijd, en dat kan politiek gevaarlijk zijn. De rede, die in het realisme besloten ligt, vindt haar bestaan in een vrijheid, die geen constante weerkeer der verschijnselen, of overlevering los van de eigen tijd kent, maar zich steeds opnieuw tegen bedreiging en drang van buiten moet verdedigen. De consequenties hiervan heb ik beschreven in ‘De vergeten man’.²⁰

De realistische kunstenaar raakt los, niet van de werkelijkheid, maar van zijn verbinding met de andere mensen: de individu vereenzaamt. Hij maakt de dingen en de menselijke gevoelens los uit hun verband, om ze op zichzelf en om zichzelf te bekijken. Bij dit alleen-maar toekijken verdwijnen de ethica en de religie uit de litteratuur. Wat in de romantiek aan morele waarden op de gewetens drukt, maakt plaats voor een pessimistisch en skeptisch gekleurd, tot niets verbindend estheticisme.²¹ Het realisme kent geen ‘littérature engagée’.

19 ‘(...) het voortdurende zoeken naar eenheid, die men hoopt te vinden in de vrouw, in de natuur, in de besloten cultuur van vroeger eeuwen. Maar juist de felheid en de krampachtigheid van dit zoeken deden het meestal versmelten, niet zich verzoenen, met de drang naar veelheid, en lieten het daardoor dan eeuwig onbevredigd. De romantiek is een beweging van mateloze beloften en schrale vervulling. Zij staat in het teken van de jeugd. De intuïtieve alomvattendheid en aesthetische overgevoeligheid van de puberteitsjaren voelt zich in haar tot absolute waarde verheven. Het stromende, vormeloze, oneindig rijke tracht zich dan te handhaven, in een steeds moeilijker wordende strijd tegen de melancholie van de onmacht.’
F.W. van Heerikhuizen ‘In het kielzog van de Romantiek’ (Bussum 1948) p. 118.
Voor anti-rationalisme vergelijk: Anton Szerb ‘Die Suche nach dem Wunder. Umschau und Problematik in der modernen Romanliteratur’ (Amsterdam, Leipzig 1938) p. 50, 51.

20 ‘Onderzoek en vertoog II’ (Amsterdam 1958) p. 365.

21 Vergelijk dr. F. Schmidt Degener ‘Phoenix’ (Amsterdam 1942) p. 85.