Het werkelijkheidsgehalte in de letterkunde

7

Een van de kenmerken van de cultuur is haar continuïteit. Hoe groot en hoe abrupt ook de litteraire vernieuwingen zijn geweest, na deze kortsluiting wordt de stroom toch doorgegeven en het element van vernieuwing en opstandigheid is in zekere zin een voortzetting van een oude traditie, omdat vernieuwing en opstandigheid zich steeds weer hebben voorgedaan.

De menselijke geest is als het ware een basispatroon dat tot op zekere hoogte betrekkelijk vaste en weinig veranderlijke wetmatigheden volgt. Een van de steeds terugkerende overwegingen van die geest is het streven naar -, en de vlucht uit de werkelijkheid. Dat en niet anders zijn realisme en romantiek. Deze dialectische tegenstelling komt in talloze variaties voor maar heeft dezelfde ondergrond.

Na elke romantische stroming of periode volgt weer een rea-

[p. 16]

listische, die rationalistisch is en de rede weer in ere herstelt. Voor dit realisme is de romantische verbeelding leugen geworden. Het is een conformisme, een dode, niet langer doorleefde traditie. Het is dus een conventie, want conventie is dode traditie. Uit kritiek op die conventie, uit reactie daartegen ontstaat dan als nieuwe zienswijze, nieuwe levensinhoud, nieuwe werkwijze het realisme. Het heeft de neiging waarheidlievend tot de natuur terug te keren. Het vindt genot in de plastische uitbeelding van een wereld die het weer met onbevangen, jonge ogen scherp en persoonlijk, als nieuw wil zien. In plaats van een totaalheid, een orde der dingen, krijgt het detail weer de aandacht, het losse detail, een veelvormigheid van details naast elkaar. En ook de tijd, de tijdsduur, de continuïteit valt uiteen in losse momenten: het ogenblik wordt belangrijker dan de relatie van een beloop.

Droom, stelsel, gedachtenontwikkeling, idee bepalen de afwijking van de werkelijkheid, die de romantiek onderscheidt van het realisme. De gevoelens, de driften, de meningen van de kunstenaar, worden in het realisme als object aan een getrouwe weergeving dienstbaar gemaakt; in de romantiek komen zij zelf als subject, als de eigenlijke hoofdzaak aan het woord en op de voorgrond en bepalen er het wereldbeeld.

De zintuiglijkheid van de realistische kijk, de volheid en bontheid van het sensitief ondergane leven, leiden tot verzadiging. Dit doet een romantische tegenstroom ontstaan, een periode waarin het accent wordt verlegd naar een meer samenvattende, synthetische visie en naar geestelijke spanningen.

Het feest der zintuigen, de kracht om de persoonlijke beschouwing uit te schakelen, duren niet lang. De tijd komt dat het oog van de kunstenaar vermoeid van waarnemen raakt, zijn geest leeg en ontmoedigd wordt. Hij heeft niet genoeg levenskracht meer, altijd in zich te blijven opnemen en het opgenomene zo getrouw mogelijk weer te geven. Dan worden wereld en natuur niet zorgvuldig en nauwkeurig meer bekeken. De schrijver vertrouwt, dat ervaring en herinnering

[p. 17]

hem materiaal genoeg geven. Het kan hem ook niet meer schelen of iets ‘echt gebeurd’ is of waar zou kunnen zijn. De werkelijkheid is hem overbekend. Hij keert zich af van de wereld en vanuit die afkeer komt hij tot inkeer in zichzelf. Hij gaat nu niet meer uit van de geziene beelden maar van de geweten, verbeelde of gedroomde voorstellingen.

De werkelijkheid wordt dan gewijzigd volgens zijn emoties, neigingen en meningen. Tot op zekere hoogte is dat ook wel bij de realist het geval, want volkomen objectief zijn is natuurlijk niet mogelijk; - maar in de romantiek wordt de deformatie van de werkelijkheid uitgangspunt.

De romantiek doet de voorstellingen omtrent de dingen afwijken van het oorspronkelijk ervaringsbeeld of gezichtsbeeld. Maar die voorstellingen verstarren zonder de voortdurende correctie en controle van de ontvankelijke zinswaarnemingen. Men noemt dat verstarringsproces stijl.

In de romantische stijl hebben de beelden van de natuurlijke wereld geen belang op zichzelf, maar alleen als uitdrukking van geestelijke intenties. De zichtbare wereld wordt alleen in haar sprekendste trekken weergegeven, afgekort en globaal samengevat; ze is een pro-memorie post geworden.¹¹

11 Vergelijk voor dit vervreemdingsproces het tweede kwatrijn van mijn sonnet ‘Maannacht’ uit ‘Herhalingsoefeningen’ (Amsterdam 1935) p. 7 en ‘Drievoudig verweer’ (Amsterdam 1949) p. 81:

Het is een onverwacht verplaatst geraken
In een bestaan dat er nog niet kan zijn,
Of reeds voorbij; ik ken het niet als mijn
Gebied; het zal mij tot een vreemde maken.