Onderzoek en vertoog 2

Pro memorie

De hier verenigde schrijvers zijn geboren tussen 1848 en 1894. Zich te verdiepen in de teksten, die ik voor dit boek heb samengezocht, geeft een weemoedig gevoel, gelijk voor ouderen jeugdherinneringen, gelijk flarden verre feestmuziek op den avondwind. Tegelijk met die melancholie geeft het ook iets van een lichte, vertederde geamuseerdheid, ook al hebben bij de keuze ironiserende bedoelingen slechts sporadisch voorop gestaan. Tezamen met dit afstand-nemen bespeurt de lezer dan weer met bijna ontstelden ernst hoezeer hetzelfde in lot en bestaan de werkelijkheid van het eendere mensenleven bleef achter den zo snel uit den tijd geraakten levensvorm en schrijftrant. Het hier volgende proza confronteert ons voor een deel met de boeiende vraag, wat er leefde onder de vaak potsierlijk aandoende Victoriaanse plechtstatigheid, uitbundigheid, bekrompen deugdzaamheid, lege opwinding, preutse en huichelachtige conventionnaliteit van het toenmalige burgerdom, of onder wat toen als gewaagd, vooruitstrevend en zelfs revolutionnair gold.

[p. 692]

Het helpt ons voor een ander deel navoelen, wat in werkelijkheid mocht omgaan in hart, ziel en geest van den wellicht in den grond sinds Adam onveranderden, maar toch zo fundamenteel geëvolueerden mens, hier nog voelend en waarnemend op de wijze van het realisme en naturalisme.

De lezer moet bij dit proza vaak, actief, zijn mogelijkheid tot uitzicht op het zieleleven van de figuren, waarover wordt geschreven, als het ware loswikkelen uit hun vaak burlesken of grotesken, of alleen maar romantischen stijl van leven en samenleving en zich uiten. Hij zal zich nu eens vrolijk maken als bij de film Le chapeau de paille d'Italie van René Clair, een anderen keer zal hij diep ontroerd en geschokt zijn als tegenover een figuurstuk van Van Gogh.

De voor deze anthologie uitgezochte fragmenten en integrale teksten zijn gekozen hetzij om hun litteraire, hetzij om hun litterair-historische waarde; anders gezegd, om hun schoonheid als kunst (wanneer men een oud man deze twee uit de mode geraakte woorden nog vergunnen wil) of om hun kenschetsende, en documentaire functie. Het is deze laatste, die mij doet hopen dat dit werkje in handen van studerenden en neerlandici van enig nut zal kunnen zijn.

Dit verklaart ook den titel. Ik heb dikwijls gedacht, dat de officieel gecanoniseerde litteratuur uit de handboekjes met de algemeen erkende namen minder geschikt is, althans cultuurhistorisch, een beeld van de eigenlijke beschaving en het gemiddelde geestesleven van een volk in een tijdvak te geven, dan die der middelmatigen. Tweederangs of voor mijn part tienderangs schrijvers zijn daarvoor meer karakteristiek, representatief en verhelderend dan de genieën, de heel groten, de hun tijd ver vooruit zijnde figuren. In een bepaalde phase der ontwikkeling, en mits het qualiteitsgevoel en waarde-oordeel als het belangrijkste worden vooropgesteld, is bij het onderwijs ter demonstratie een platvloerse Cornelie Noordwal van meer nut dan een kunstenaar als Couperus. Deze aanvechtbare paradox leg ik met genoegen in handen van mijn bloeddorstige critici.

Men denke nu niet dat het voornamelijk de middelmatigen zijn, die elkander in deze verzameling ontmoeten. Helaas worden uitnemende schrijvers soms door willekeurige, bijkomstige, buiten hun werk gelegen oorzaken reeds bij hun leven of op den duur aan de vergetelheid prijsgegeven. Bijvoorbeeld door de omstandigheid dat een bepaalden uitgever op een bepaald ogenblik de bereidheid of de financiële middelen ontbreken,

[p. 693]

een bepaald boek te doen drukken of herdrukken. Talrijk zijn de voorbeelden van hen over wie het, door velen zo rechtvaardig en gezaghebbend geachte, door het verloop des tijds gevelde oordeel wreed en vergeetachtig is geweest, oneerlijk en onachtzaam. Al stelde dat zelfde verloop des tijds somwijlen lateren tot een ontdekking of herontdekking, en daarmede tot een herwaardering van waarden in staat. Maar veel schade is berokkend door factoren als het critiekloos elkaar napraten van de beoordelende tijdgenoten die in de toenmalige letteren de opinie vormden. Of ook wel door de domheid van veel, op gemakkelijke traditie voortdommelende schoolboekjes en schoolse boekjes. Door dit alles was soms aan schitterende talenten een tragisch lot beschoren en bleven kunstenaars onbekend (werden ook wel kunstenaars na een weinig aandacht snel weer onbekend), die beter verdienden. En zo is aandacht voor de vergetenen vanzelf vaak tevens een aanval op de geschiedvervalsing, waarop onvermijdelijk een gedeelte van de waardebepaling der litteratuurhistorie, vooral wanneer ze niet door schrijvers wordt beoefend, onderhevig is.

Enige zakelijke mededelingen. De volgorde der teksten is chronologisch volgens het geboortejaar van de auteurs, dat men vermeldt vindt in de inhoudsopgave Het is ook daar dat men vindt vermeld of het proza uit een of meer fragmenten bestaat, dan wel een voltooid en onbekort werkstuk is, dat op zichzelf een geheel vormt, afgerond verhaal of novelle. De spelling is onveranderd de oorspronkelijke gebleven, zodat men b.v. de Kollewijnse van een Emants rustig vindt staan tussen de individualistisch afwijkende van vóór den heer Gielen der meeste anderen.

Het spreekt vanzelf dat een boekje als dit in hoge mate onvolledig moest blijven. Om den omvang reeds; bovendien is het eenvoudiger, een tentoonstelling te organiseren uit tien schilderijen dan uit vijftig etsen. Niet steeds was het uitsluitend voorkeur die de keuze, nog minder afwijzing, die de weglatingen bepaalde. Hierin sprak soms technische noodzaak mee, niet in de laatste plaats de onvindbaarheid van sommige boeken, waarvan ook de uitgevers reeds lang verdwenen zijn. Aangezien ergens een beperkende grens moest worden getrokken in de keuze van hen, die ik aan een dikwijls onbillijke, soms ook verdiende vergetelheid wilde ontrukken op een van de beide gronden, in het voorafgaande aangevoerd, heb ik mij willen beperken tot reeds overleden auteurs, temeer daar het niet genoeglijk voor

[p. 694]

een schrijver moet zijn, die nog leeft, wanneer nog eens aan zijn bestaan wordt herinnerd onder den titel De Vergetenen. Van de gestorvenen echter heb ik het gezochte werk vaak nergens meer kunnen achterhalen. Gaarne had ik aan het hier gebodene nog door mij beoogde fragmenten toegevoegd uit werk van Louis Carbin, Drabbe, Titia van der Tuuk, Alex Booleman, Albert van Waasdijk, Frits Lapidoth en vele anderen. Maar een van de twee hier vermelde oorzaken maakte dit onmogelijk. Indien deze bloemlezing de belangstelling mocht vinden, die ik er voor hoop en verwacht, zal wellicht bij toekomstige drukken uitbreiding overwogen kunnen worden.

Ik ben ervan overtuigd, dat de gevoelens, waarmede dit boekje zal worden ontvangen tweevoudig zullen zijn en dat zowel spot als bewondering er in zullen samenkomen hoewel, ik herhaal het, wat den eerste aangaat, bij het uitzoeken niet het streven heeft voorgezeten, te zoeken naar caricaturale effecten, al werden die anderzijds ook weer niet vermeden. Deze tegenstrijdigheid maakt er misschien juist de charme van uit. Ik voor mij werd door deze stukken soms teruggebracht in die eigenaardige spheer van nauw dooreen- en samengeweven eerbied en lachlust, waarmee ik in mijn kinderjaren Willem Kloos in geklede jas met zeer hogen stijven boord aan den arm van zijn Jeanne over de Regentesselaan zag schuifelen.

1955

De Vergetenen. Een bundel prozafragmenten, bijeengebracht en ingeleid door Dr. Victor E. van Vriesland. Amsterdam-Antwerpen, Wereld-Bibliotheek, 1955