Onderzoek en vertoog 2

Inleiding tot een ontheemde

Een figuur als Willem Loeb - een curieuze, onmaatschappelijke, eenzame figuur, vergeten gestorven - is niet te begrijpen zonder den invloed van den tijd en het geestelijk klimaat, waarin hij in zijn jonge jaren werd gevormd: het fin de siècle en de decadentie. Deze hebben aan zijn persoonlijkheid een zekeren negatieven trek meegegeven, iets als een zelfvernietigende neiging, al klinkt dat te sterk. Enerzijds een oververfijndheid en oververzadigdheid vanwege de toenmalige letteren en wijsbegeerte, een voor ons begrip te uitsluitende, eenzijdige gerichtheid op het geestesleven dier periode, zonder de vitale natuurlijkheid die er

[p. 695]

den critischen weerstand tegen had kunnen vormen. Aan den anderen kant een zeker zelfkwellend behagen in het onbehaaglijke van die gesteldheid. Een snelle en puntige zelfironie, het talent tot korte, flonkerende formuleringen, verachting voor alle stelselmatigheid redden hem echter ervan, een zwaarwichtige of zwaarmoedige te worden. Voor de overwoekering van het onmiskenbaar sentimentele in zijn aanleg behoedde hem zijn esprit. Wat zijn werk ook moge betekenen, wie Willem Loeb niet persoonlijk gekend hebben zullen zich geen voorstelling kunnen maken van de charme en de flitsende lichtheid van dezen sardonischen geest, die zijn leven lang met moed en zonder ophef de eigen wanhoop bevocht.

Dat iemand als Loeb zich in een rustig leven van vaste, doelbewuste en maatschappelijk nuttige werkzaamheid niet thuis voelde; dat hij steeds na korten tijd verstoorde wat hij opbouwde; dat hij ook nooit tot groter en voortgezet litterair werk kon komen - wie, die in het bovenstaande zijn aard en karakter geschetst zag, zal zich hierover verwonderen? Zijn spitse intelligentie was meer creatief dan productief. Hij was de eeuwige bohémien. De voornaamste feiten en uiterlijke gebeurtenissen betreffende het leven van Willem Loeb vindt men op het omslag van dit boekje. Zij zijn niet essentieel en van weinig belang op zichzelf; zijn bestaan speelde zich af in het gemoedsleven en het innerlijk meer dan in het leven van de daad.

Maar ook in die emoties en in die beschouwelijkheid was hij onbestendig, ongestadig, flakkerend als een vlam, voor tijdsstromingen gemakkelijk ontvankelijk maar zich daar even spoedig weer uit losmakend. Een korten tijd werd hij bevlogen door wat in de samenleving zijner jeugd aan heilsverwachtingen, vooral na den eersten wereldoorlog, zich voordeed, dan wendde hij zich weer af; de Zionistische beweging, waarin zijn brillante talenten hem korten tijd naar voren brachten, danste hij in en uit; de advocatuur kon iemand als hem eerst recht, en op talrijke gronden, geen bevrediging schenken. Noch in de aandoeningen der liefde, noch in zijn sociaal-economische positie, noch in zijn overtuigingen op staatkundig gebied of in enigen geregelden arbeid kon hij vastheid of een blijvende richting vinden, in zichzelf, ja tegen zichzelf verdeeld als hij was. Willem Loeb was niet eens anti-sociaal; hij was asociaal, wanneer dit woord in niet-pejoristischen zin begrepen wordt. Wat hij bouwde en wat hij ervoer en zag heeft hij gewild en ongewild afgebroken, maar opbouwend en verkwikkend werkt de spranke-

[p. 696]

lende geest die hij was, en waarvan naar analogie van een bekende uiting gezegd kan worden dat hij het geniale in den inval van het levende, gesproken woord legde, en het getalenteerde in het geschreven werk.

Wat dit laatste betreft: het is hier de plaats en de gelegenheid niet om daarvan een overzicht te geven. Het zal, slechts gedeeltelijk gepubliceerd, wel gedoemd zijn grotendeels verspreid en vrijwel onvindbaar te blijven. Maar waar hierboven toch mede over het positief-opbouwende van Loeb's geest sprake was, moet ook gewezen worden op dat litteraire werk, waarvan m.i. een uitstekende kleine selectie uit zijn poëzie herdrukt zou kunnen worden. Op dit terrein bleef deze ‘poète maudit’ van zijn schooljeugd tot het eind van zijn leven werkzaam. Iets uit die laatste periode is nog in Nederlandse periodieken en anthologieën kunnen doordringen. Daarmede heeft deze geboren en getogen volstrekte non-conformist tot zijn blijvende eer den tol betaald voor datgene, wat hij aan zichzelf, aan eigen hart, geest en gemoed menselijk was verplicht, en zich tot anderen uitgesproken voor meer dan het vluchtige moment.

Tot dat werk behoort ook de hier volgende kleine verzameling aphorismen, waarvan hij, hoewel hij zijn einde voelde naderen, de verschijning nog zo graag zelf had willen beleven: de Kleine Biosofie, die hem in zijn laatste brieven, waarin hij mij om een begeleidend woord vroeg, sterk preoccupeerde. Doordat hij bijna twintig jaar in het buitenland woonde, stond hij buiten hetgeen voor het Nederlandse litteraire leven doorgaat. En ook overigens, met hoogmoedige en verbitterde bescheidenheid, voelde of althans deed hij er weinig voor, als auteur te worden gekend. Hij heeft dan ook in ons land weinig naam gemaakt en bij de geringe genoegdoening die Zuid-Afrika hem opleverde, moet hij dat toch wel als een gemis, een afwezigheid van achtergrond en gemeenschap hebben gevoeld naarmate hij ouder werd. In 1938, vlak vóór zijn vertrek, heb ik hem voor het laatst gezien en nooit zal ik de stemming van illusieloosheid vergeten en van schamperen zelfspot zonder zelfbeklag, waarmede hij afscheid nam van zijn land en van mij.

Hier volgt dan zijn nagelaten boekje, vrucht van zijn zelfhaat, en dat ook Dagboek van een Ongelukkige had kunnen heten. Men vindt er iets van Willem Loeb's persoonlijkheid en van zijn gedachtenleven in terug. Elk woord van commentaar zou het teveel verzwaren. Zijn denken was een opvangen van flitsen. Aphorismen zijn, ik schreef dit aphorisme reeds elders, naar mijn

[p. 697]

mening het meest irriterende letterkundige genre. Ik zou het eerste adjectief hier thans door ‘prikkelend’ willen vervangen, dat voor meer uitleggingen vatbaar is. Dat deze Kleine Biosofie haar weg moge vinden naar enkele lezers die daardoor nog wat posthume vriendschap zouden kunnen opbrengen voor een eenzame, die stellig van en voor zichzelf geen vriend was, hoop ik van harte.

1956

Willem Loeb, Kleine Biosofie. Honderd aforismen. Ingeleid door Victor E. van Vriesland. 's-Gravenhage, L.J.C. Boucher, 1956