Onderzoek en vertoog 2

Tielrooy's stijlopvatting

Het zal in het eerste decennium van deze eeuw zijn geweest dat een toen gezaghebbend kunstcriticus, Albert Plasschaert, als een diepzinnige ontdekking, en bij wij ze van aphorisme afzonderlijk, den volzin liet drukken: ‘de inhoud is van belang’. Een dergelijke uiting, of ze nu op de schilderkunst of op de letterkunde sloeg, klonk in die dagen paradoxaal, zozeer was een ieder in ons land toen doordrongen van het dogma der Tachtigers, dat vorm en inhoud één zijn. Mij lijkt ook nu nog die opvatting, mits goed begrepen, in ruime mate juist. Maar na den Nieuwe-Gidstijd werd zij al te vaak als een uitvlucht aangegrepen om onmacht van uitdrukking en gevoel goed te praten.

Vorm en inhoud zijn aspecten van denzelfden geest en hetzelfde gemoed; daarom is hun onderscheiding slechts fictief en als werkhypothese bruikbaar, want ook geest en gemoed zijn onafscheidelijk. De z.g. inhoud is niet zonder de uitdrukking daarvan denkbaar, of die uitdrukking nu een lichamelijke reflex, een gebaar of een gecompliceerd kunstwerk is dat langzaam en zorgvuldig is bewerkt. De verwarring is ontstaan, doordat denken niet zonder taal mogelijk is maar taal omgekeerd, zoal niet zonder de associatie met de overeenkomstig aan elk woord traditionneel en conventionneel vastgestelde voorstellingen en begrippen, zich toch, volgens het bekende dichterwoord, kan loszingen van de betekenissen.

Bewonderaar van de Franse 18de eeuw, heldere en ordelijke geest die tegenover den chaos van het instinctieve driftleven den vasten grond van de logisch verantwoorde ratio onder de voeten verlangde te hebben, was Johannes Tielrooy als litteratuurhistoricus en -beoordelaar iemand, voor wie de juiste en zuivere uitdrukking maatstaf was voor het in redelijkheid juist en zui-

[p. 682]

ver denken en voelen. In de letterkunde heeft dit zijn voorkeur bepaald, als criticus heeft het hem gericht. Wie zijn critisch werk overziet moet erkennen, dat lang voordat de richting van de rondom het tijdschrift Forum gegroepeerde schrijvers vóór alles den persoon en de persoonlijkheid van den auteur in en achter zijn werk eenzijdig als uitsluitenden toets van dit laatste gingen beschouwen, - een streven, met schitterend talent maar binnen de grenzen van deszelfs houdbaarheid door Menno ter Braak theoretisch verdedigd -, Johannes Tielrooy op gematigder wijze en beheerst door zijn onfeilbaar gevoel voor latijnse klaarheid, door een soortgelijke zienswijze werd geleid.

Zijn verzet tegen de romantisch irrationele vormen van letterkundige uitdrukking is het verzet van een geest geweest, waarvoor maat en evenmaat, helderheid en afgewogenheid, redelijkheid en evenredigheid bestanddelen waren van de schoonheid zelf, - een apollinische schoonheid, - welke zonder rede en geest ondenkbaar waren. Dat in dezen geestesstaat een afweer tegen en een vergoeding voor eigen ongekende duisterheden, gemoedsschommelingen en excessieve mogelijkheden tot grenzenloze, ongebreidelde gemoedsberoering aanwezig waren, lijkt mij duidelijk en zal ook Johannes Tielrooy zelf niet zijn ontgaan. Met des te meer waardering kan men hier een essayist bewonderen wiens aesthetische criteria doortrokken waren van een op innerlijke worsteling bevochten drang tot harmonie en klassiek evenwicht en wiens stijlgevoel eerst bevredigd was wanneer ook de volheid van den menselijken zin voor de zuivere, eenvoudige, waarachtige, bovenal tot de volledige en dus redelijk en logisch oordelende persoonlijkheid behorende individualiteit werd bevredigd. Dit oude humanistische criterium, waarbij het menselijke aller dingen maatstaf is, kwam tegemoet aan de behoeften van den litteratuurhistoricus, die hierin een overzichtelijke en verantwoorde methode vond om orde te scheppen in de overstelpende veelvoudigheid van de ontwikkeling ener litteratuur door alle tijden. En welke nationale traditie leende zich beter tot het toepassen van een dergelijk stelsel dan die, welke zo zichtbaar en indrukwekkend in de Franse letteren tot uiting komt.

Maar niet alleen de liefde voor Frankrijk krijgt haar achtergrond tegen deze behoefte aan duidelijke contouren en overzichtelijkheid. Ook het daarmee samenhangend humanistisch besef, de antropocentrische gerichtheid op een moraliserende beschouwingswijze is een uitvloeisel van dit hangen aan logi-

[p. 683]

sche noodzaak en goedgeordende redelijkheid, welke steeds beschouwd zijn als te behoren tot de tegelijk realistische en typerende, veralgemenende en een gemiddeld statisch evenwicht zoekende wezenstrekken van de klassieke letterkunde.

Deze moralistische inslag van Tielrooy's stijlgevoel in den ruimsten zin maakt enerzijds, dat hij zich eenzijdig verdiept in den levensbeschouwelijken kant van iemand als Maeterlinck, wiens betekenis voor dien tijd toch voornamelijk op het gebied van de vernieuwing van een dramatisch litterairen uitdrukkingsvorm lag. Anderzijds gaf het hem in 1940 kort voor de bezetting de niets ontziende radiorede in tegen het land, dat bij het onze zou inbreken en waarover reeds in 1916 R.N. Roland Holst had opgemerkt: ‘Het machtig en snel zich ontwikkelend Duitschland heeft door sterke economische organisatie een soort monumentaliteit uit den grond gestampt. Het wezen echter van deze monumentaliteit, zoo al bijwijle imponeerend, is volkomen leeg van geest, van dien geest althans die met zakelijke energie niets te maken heeft’. Het een en het ander wordt toegelicht en toegepast waar Tielrooy, schrijvend (blz. 321) over Staat und Wirtschaft Frankreichs van prof. A. Bergsträsser (laatstelijk West-Duits gedelegeerde op het Internationale p.e.n.-Congres van 1954) opmerkt: ‘Zijn boek is niet met een goed humeur geschreven, maar het heeft de verdienste, wat de feiten betreft, zover ik kan nagaan, in hoofdzaak betrouwbaar te zijn. Goed humeur kan men misschien niet eisen van een Duitser die met begrijpelijke afgunst een land beschouwt, dat volkomen één en zichzelf is, dat zichzelf helpt, dat betrekkelijk en met reden over zichzelf voldaan is, dat maat weet te houden in alles, tot in zijn economische voorzieningen en werkwijzen toe, en van die wijsheid het voordeel geniet, een land dat het vele goede uit zijn verleden vastberaden wenst te behouden en niet dan voorzichtig stappen vooruit doet. Welk een tegenstelling met het eigen rampzalig vaderland van die Duitser!’

De ganse aesthetiek en het ganse stijlbesef van Tielrooy zouden zijn samen te vatten in wat in een versregel van den bouwmeester Viollet-le-Duc wordt gezegd van den blik, die een volgens de klassieke regels geconstrueerd bouwwerk volgt,

jamais surpris et toujours enchanté

Reeds in 1936 schreef ik dat Tielrooy, de litteratuur niet ongaarne beschouwend als bestemd om uit te gaan van en gericht te worden door geestelijke standpunten, een ethisch beginsel in

[p. 684]

toepassing bracht van edel gehalte, dat hem niet verlokte tot het uitdelen van vermaningen. Het maakte zijn litteratuurbeschrijving voorlichtend. Tielrooy, schreef ik voorts, heeft een gemakkelijk vloeiende zegging welke toch raak en concies kan zijn.

Mocht men ten aanzien van Tielrooy's schoonheidsnormen kunnen stellen, dat ze niet in eigenlijken zin aesthetisch zijn, dan staat daar tegenover wat Dr. S. Braak in Januari 1929 zo juist over hem opmerkt: ‘Persoonlijkheid en kunstwerk zijn voor hem één; hij kan en wil die niet scheiden, omdat een litterair kunstwerk voor hem een levensopenbaring is, omdat hij het genieten van litteratuur niet beschouwt als een genot zonder meer, maar als een middel om het leven inniger, dieper en veelzijdiger, te beleven’. Dit geldt vooral waar Tielrooy spontaan levende, menselijke gestalten van schrijvers in haar totaliteit voor ons wil schetsen, onbezwaard door vooropgezette theorieën en nuchter gereserveerd, bezadigd en ervaren keurend.

Tielrooy bezit in hoge mate wat het Frans met een prachtige uitdrukking ‘sens commun’ noemt, in welken term opgesloten ligt dat gezond verstand uit de menselijke gemeenschap opbloeit. En hieruit komt in de eerste plaats voort, dat hij van het letterkundig kunstwerk vooral een verantwoorde uitgebalanceerdheid verlangt. Aan Alain's proza verwijt hij een tekort aan harmonie, een ‘overmatige spanning’ (blz. 183). ‘Gevarieerd en niettemin rustig’ worden stijl en verhaaltrant van een roman van Pierson geprezen (blz. 207). Hier tekent zich duidelijk af wat voor den criticus Tielrooy de goede smaak vertegenwoordigt. Zij eist niet een conventionneel begrensd, echter wel een tot rust gekomen ordening van innerlijk leven. Dit ideaal vindt men saamgevat in een zinnetje als dit over Voltaire: ‘zijn stijl is bij uitstek helder en doorzichtig; maar ik beweer dat hem geenszins diepte van denken ontbreekt’. Uit een uiting als deze volgt nog niet, dat Tielrooy in de letterkunde een te grote verstandelijkheid zou aanhangen; ik hoef voor het tegendeel slechts te verwijzen naar zijn huldiging van Ronsard's warmte boven Boileau's intellectualisme (blz. 66). Maar steeds blijft duidelijkheid een onontbeerlijk bestanddeel van het schone. ‘Deze zinnen, steeds tot in onderdeelen volkomen duidelijk, zijn algeheel afdoende, wanneer het erop aankomt de lezer gedachten ter overweging te geven, en vooral in die veel talrijker gevallen, dat op hem een gevoel moet worden overge-

[p. 685]

bracht’, heet het (blz. 112) van Hugo's proza. Ook op het belang van ‘compositie’ wordt gewezen, b.v. in de woorden, aan het verdiende eerherstel van H.J. Polak gewijd (blz. 229), aan den anderen kant wordt de schrijfwijze van D. F. Strauss geloofd als ‘doeltreffend’ (blz. 238), de taal van Renan als ‘zoetvloeiend’ (blz. 245).

Het stijlbegrip van Johannes Tielrooy is een idealistisch stijlbegrip in zoverre het meer aan idealen en ideeën, meer aan een veralgemenenden en tot evenmatelijke grondvormen teruggebrachten werkelijkheidszin gehoorzaamt dan aan een behoefte aan afbeelding van een waargenomen concrete realiteit. Het is het stijlbegrip van een voornamen en edelen geest, menslievend zonder gemeenzaamheid, hartelijk ook, maar die zich van zijn gemoedsberoeringen met de middelen des geestes wil trachten rekenschap te geven. Van een dergelijke critische werkzaamheid - wij ontmoeten haar te weinig in den regel - kan slechts een gunstige werkzaamheid uitgaan en dit is een rede te meer om erkentelijkheid te gevoelen voor zijn posthumen bundel die bovendien een dierbare nalatenschap zal blijven aan degenen, die den schrijver persoonlijk en van nabij hebben gekend.

1954

Johannes Tielrooy, Verkenningen in het land der literatuur. Groningen-Djakarta, J.B. Wolters, 1954