Onderzoek en vertoog 2

[p. 676]

Johan de Meester

Toen ik den avond van Zaterdag 16 Mei 1931 de tijding vernam van den plotselingen dood van Johan de Meester, kwam er een wereld van herinneringen in mij op. Ik was toen nog maar vier en een halve maand zijn opvolger als redacteur Letteren en Kunst van de Nieuwe Rotterdamsche Courant, nadat Frits Hopman en U. Huber Noodt deze functie sedert zijn aftreden in 1927 hadden vervuld. Onze eerste ontmoeting had een vijftien jaar eerder plaats gevonden, toen ik als drie en twintigjarige zijn gast was. Hij was een man die reeds dadelijk iemands sympathie of zijn verzet opwekte: men bleef tegenover hem niet zo gemakkelijk onverschillig Hij had iets van die levendige, opgewekte neerslachtigheid die echte pessimisten soms kunnen hebben. Hij was een onvermoeid, geestig en sierlijk causeur op de wijze der Fransen, een tikje cynisch en malicieus, een tikje gevoelig en ontgoocheld, maar steeds boeiend. Hoewel tussen ons de toch niet geringe afstand van een gehele generatie lag, leek het geen ogenblik of er een kloof moest worden overbrugd. Zijn natuurlijkheid werd alleen begrensd door die duidelijke spanning, die als vaste begeleidster op den duur zichtbaar wordt bij hen die zich hebben aangepast aan een staat van voortdurende overwerktheid. Er was geen zweem van vertoon in de kameraadschappelijke openheid, waarmee hij als ongemerkt het advies, dat ik was komen zoeken, invlocht tussen de talloze anecdotes, mededelingen en beschouwingen die hij met een, voor een zo op deftigheid gesteld man, verbijsterende kernachtigheid van uitdrukking over mij uitstortte. Hij was veruit de jongste van ons beiden.

En bij onze laatste ontmoeting, kort voor zijn dood, had de ruim zeventigjarige in het radde tempo en hetzelfde woordgebruik die hem nog onverminderd kenmerkten allerlei kwinkslagen, scherts en avontuur opgehaald uit zijn Parijsen tijd. Zijn vurigheid, hetzij woede of geestdrift, was even groot gebleven en het was duidelijk, met hoeveel ijver hij zich, dank zij zijn onuitputtelijk vermogen tot meeleven, op de hoogte had gehouden van alles wat zijn vak raakte.

Het is in overeenstemming met zijn aanleg, dat Johan de Meester dagbladschrijver is geworden en als zodanig groten en persoonlijken invloed en gezag heeft uitgeoefend. Zijn nerveus, expansief temperament zocht ontlading in den druk van een tyranniek veeleisend, slopend beroep: dat van de toenma-

[p. 677]

lige kunstjournalistiek aan de, en zeker op dit gebied, toenmalig belangrijkste krant in ons land. Een hard bestaan, dat hij acht en twintig, ik zeven jaar heb uitgehouden. Zijn publicistisch werk berustte niet op theoretische inzichten of denkarbeid, maar werd gedragen door zijn sentiment. Dit was zo ontvankelijk, dat van zijn altijd voor de actuele binnen- en buitenlandse stromingen openstaande aandacht en waardering een stimulerende werking is uitgegaan. Alleen zijn persoonlijke voorkeur was de maatstaf voor zijn critischen arbeid. Daardoor bleef hij bewaard voor verstarring en stond hij steeds fris en onbevangen tegenover het nieuwe. Spontaan afgaande op zijn ingevingen van het ogenblik en op een directe en impulsieve manier reagerend, was hij zowel in afwijzing als waardering wel eens onbillijk maar nooit oneerlijk en steeds edelmoedig. Hij zette zijn gehelen persoon in, om met vurige strijdbaarheid zijn overtuigingen te verdedigen, ook en vooral wanneer die tegen de algemeen geldende ingingen. Veel heeft hij gedaan voor de erkenning in ons land van Zola, van Vincent en van anderen. Veel ook voor de jongere, opkomende letterkundigen in dien tijd, die hem, voor zijn daadkrachtigen steun in hun debuutjaren, omstreeks 1910 hebben gehuldigd.

Terloops zij op de merkwaardige tegenstelling gewezen, dat deze polemisch en agressief aangelegde criticus, die de vooruitstrevendste kunstuitingen van zijn tijd tegen bekrompen, duffe achterlijkheid en Hollandse provinciale kleinburgerlijkheid verdedigde, toch persoonlijk een juiste schatting behield van de eisen, gesteld door de maatschappij. Aanvankelijk een bohémien, werd hij al spoedig iemand die zijn geestelijke vrijmoedigheid kocht door het vervullen van de sociale plichten en beperkingen hem door zijn afkomst, loopbaan en positie opgelegd. Deze vrijbuiter, dit enfant terrible dat zo graag in ongezouten en gekruide taal de voor de goêgemeente choquantste meningen verkondigde, compenseerde deze vrijheid door zich als maatschappelijk mens een zeker comformisme te veroorloven. Johan de Meester hield, met een grondige kennis van het publiek, het bereikbare in het oog en bereikte dat dan ook. Hij erkende de waarde van de macht en vastheid, die een positieve houding tegenover de door de samenleving gestelde eisen kan verwerven. Maar zijn eerzucht werd geen baatzucht. Vanuit de plaats die hij zich veroverde, kon hij beter vechten voor de kunst. Een sociaal man was hij ook in dezen zin, dat behalve het gezinsleven, waarin hij geheel opging, ook de vele vriendschap, door

[p. 678]

zijn ongekunstelde en hevige oprechtheid in den ruimen kring van zijn kunst- en vakgenoten opgewekt, voor hem tot de grootste en onontbeerlijkste gaven des levens heeft behoord.

Het is niet zonder bedoeling dat ik in dit woord ter inleiding bij een keuze uit het letterkundige werk van Johan de Meester ook een ogenblik heb stilgestaan bij diens journalistieken arbeid. Deze beide waren moeilijk van elkaar te scheiden; zij waren verwant en hadden alle twee hun grond in zijn menselijk sentiment. De Meester's dagelijks krantenwerk heeft voorgoed vorm gegeven aan zijn litterairen stijl. Ook deze is hortend, eruptief, afgebroken en berust op een zinconstructie, verwant aan een steeds bewogen spreektoon. Ook in den romanschrijver en verteller herkent men den met krachtige leefdrift en hartstochtelijke emotie, in snelle, raak schetsende toetsen werkenden portrettist van menselijke gestalten. Hij schrijft ook hier in den tijdnood, aan iederen journalist bekend, van een jachtige haast, bijna als een impromptu. Onverzorgd misschien, als men het zo zou willen noemen, maar niet eigenlijk oppervlakkig. Zijn verhaaltrant is kort, afgeknot, verkort, afgekort, zo niet afgebeten. Niet uitweidend maar - een vergelijking met de post-impressionnistische en luministische schilders uit zijn tijd dringt zich vanzelf op - pointillerend. Dus, zo ge wilt, puntig, maar van een puntigheid waarbij eerst na de laatste punt uit de som der vele kleine puntjes de ‘pointe’ zichtbaar wordt.

In dien tijd, toen voor schrijver en lezer het schrijven nog iets centraals betekende, schreef De Meester uit alle kracht, uit alle macht, in één adem en ademloos, met alles wat hij had, onberekend en onberekenbaar, altijd herkenbaar aan toon en klemtoon en stem, aan fel, abrupt en hevig gebaar, en als het ware gesticulerend.

De Meester was, hierin de voornaamste kunststromingen van zijn tijd weerspiegelend, een pessimist. Maar zijn pessimisme was zo vitaal dat het hem niet deed kwijnen maar dat het, integendeel, om zo te zeggen het leven een opgewonden standje gaf.

Deze schrijver leed en leefde met zijn figuren. Zijn novellen en zijn romans zijn doortrokken van die ontroerbaarheid uit sociale deernis en mensenliefde, die na het aanvankelijke naturalisme mede den grondslag tot een neoromantiek voorbereidde. Het naturalisme had zichzelf als plicht voorgeschreven, ongeacht de conventie ook de schaduwzijden van het leven waar te nemen en uit te beelden. Maar in afwijking van dit voor-

[p. 679]

schrift van onbewogen observerende, koude objectiviteit, in haar excessen leidende tot pathologische persoonlijkheidssplitsing (depersonalisatie), hadden de lateren, waaronder De Meester, die schaduwzijden, bij wijze van spreken, toch niet met droge ogen kunnen aanzien. Zij waren bij zoveel mensenleed in tranen uitgebarsten. Een gedeelte van Arnold Aletrino's werk is, naar men zegt, letterlijk schreiend geschreven. En van een deel van dat van Johan de Meester zou men, maar dan in overdrachtelijken zin, hetzelfde kunnen zeggen.

Dit alles heeft hem tot een geheel enige figuur in zijn tijd gemaakt. Met zoveel leven is het werk van Johan de Meester geladen dat het in deze halve eeuw levend is gebleven. Hij heeft gewerkt zolang het dag was, met ongemene kracht van drift en overtuiging, en daarbij zichzelf niet gezocht dan om te vervullen, wat zijn bewogen innerlijk hem voorschreef.

Een mèns.

1954

Johan de Meester, Allerlei Mensen. Samengesteld door Johan de Meester jr. en ingeleid door Victor E. van Vriesland. Amsterdam, N.V. Em. Querido's Uitgeversmij., 1954