Onderzoek en vertoog 2

Aspecten van taalgebruik

Onwijze zegwijze

De volkshumor vindt soms spreekwoorden, gezegdes en zinswendingen, waarvan de oorsprong meestal anonym en in het duister blijft, hoewel men moet aannemen, dat zij aan de door gunstige omstandigheden grote verbreiding van een individuele uiting hun ontstaan danken.

Sommige van deze zegswijzen worden een blijvend deel van onzen taalschat. Voor het onderzoek daarnaar heeft Stoett in zijn bekende boek baanbrekend werk verricht. Andere zijn aan mode onderhevig. Wij zijn min of meer getuige van hun ontstaan in onzen eigen tijd, van hun opkomst en bloei, en zien ze na verloop van jaren allengs in onbruik geraken en in vergetelheid verdwijnen.

[p. 673]

Beide categorieën kunnen als het ware een condensatie vertonen van oude, ingeschapen en intuïtieve, in het volk levende wijsheid, berustend op een traditionele ervaring van vele generaties.

Tot de laatstbedoelde soort van zinspreuken, die, waarvan wij de opkomst in onzen eigen tijd hebben beleefd, behoort er één, welke, hoezeer ook uitdrukking van een ontegenzeggelijken en pregnanten humor, mij altijd is voorgekomen als een van de alledaagse ‘levenswaarheden’, die door hun platvloerse banaliteit een geringen dunk geven van de aspiraties van het menselijk gemoedsleven.

De uitdrukking luidt:

Er is geen beter leven, dan een goed leven.

Vermoedelijk dankt deze uiting haar levensduur aan het contrast van de nuchterheid van den kijk met het paradoxale van de formulering, die zich gemakkelijk in het geheugen prent. Maar is het te zwaar op de hand, wanneer men een geestelijke verruwing er in voelt door het grove epicurisme of liever hedonisme, waaruit ze is ontsproten?

Men ziet de roodverhitte koppen, men hoort het bulderend gelach in de bierkroeg, waarin voor de zoveelste maal deze ‘mop’ wordt gedebiteerd. Deze zegwijze, hoe geestig ook in haar bondigen vorm, geeft de levenswijsheid van den onwijze. Zij ontkent bot en bovenal cynisch elke mogelijkheid tot een beter leven dan de vulgair genotzuchtige lol, die zonder twijfel in den gevoelstoon van de uiting bedoeld wordt met den term ‘een goed leven’. Een goed leven, dat is, in dit verband, eten en drinken en het er van nemen. Goed, de Prediker en Horatius en Ronsard en vele andere grote dichters hebben ons dit reeds op onovertrefbaar schone wijze aangeprezen:

‘Geniet het leven met de vrouw, die gij lief hebt, al de dagen Uws ijdelen levens, welke God U gegeven heeft onder de zon, al Uwe ijdele dagen; want dit is Uw deel in dit leven...’ (Prediker).

...carpe diem, quam minime credula postero
(Horatius).

Vivez, si m'en croyez, n'attendez à demain:
Ceuillez des aujourdhuy les roses de la vie.
(Ronsard).

[p. 674]

Mijn bezwaar gaat er niet tegen, dat ook onze volkswijsheid zich bij de hierboven bedoelde sceptische dichterlijke wijsheid aansluit en het goede leven looft. Maar mijn bezwaar, ik zou bijna zeggen mijn gemoedsbezwaar, gaat ertegen, dat zij beweert, dat naast of boven dit goede leven ‘geen beter leven’ bestaat. Ik bedoel dit niet eschatologisch. Maar, om met de ‘Drie Stuivers Opera’ te spreken, het leven is nog iets anders dan alleen maar uitgebraden vet. Dit hele betoog is er alleen op gericht, om te doen zien, dat de door chauvinisten, ethnologen, folkloristen en bakers zo geprezen diepzinnige, geheiligde, onovertrefbare en onfeilbare populaire wijsheid van sententiën, zelfs bij een bewonderenswaardig humoristische vormgeving er wel eens plomp en lelijk ‘naast’ kan trappen. Neen, er is een beter leven dan een goed leven.

Zinrijke onzin

Het is overbekend, dat bepaalde menselijke betrekkingen een overeenkomstig bepaald taalgebruik meebrengen en dat bv. de relaties tussen ouders en kinderen, de relaties tussen verliefden en kortom alle taalverkeer van teer vertrouwelijken, bij voorkeur toehoorders en andere aanwezigen uitsluitenden aard veelal aanleiding geven tot een soort van cryptischen woordenschat, van geheimtaal, die er op gericht is, het intieme karakter van den omgang aan zichzelf en den partner bewust te doen blijven.

Tatata zegt de ernstige, baardige vader (minister, hoogleraar of burgemeester) tot zijn stamhouder, een zuigeling van zes maanden, die nog niet eens kan tegenspreken. Maar iets van deze infantilisering komt ook terug, veelal in een regressie tot de brabbeltaal der eerste kinderjaren, in de woordjes, die gelieven elkander toefluisteren, urenlang hand in hand, - een zoelen zomeravond op een bankje in het Vondelpark. Een wereld van tederheid komt dan tot uiting in onnozele en ogenschijnlijk zinloze (maar eigenlijk uitzinnige) onsamenhangende woordjes van eigen makelij, welke ruimschoots voldoende communicatiemiddel zijn voor de niet te vertolken, eerste opbottende sentimenten, die overigens na twintig jaar huwelijk soms nog steeds voorhanden blijken te zijn, ook nog enigszins in het vocabularium. Maar welk een golf van schaamte en verlegenheid zou het liefdespaar overstelpen, als het merkte, dat plotseling een profaan oor had meegeluisterd; welk een woede zou de jonge moeder doen opspringen als zij merkte, dat een koele en spot-

[p. 675]

lustige vreemde ongemerkt getuige was geweest van de liefderijke maar voor hem volkomen niets betekenende woordjes, die zij in de vurige overgave van haar hartstochtelijk moederwezen over het hoofd van haar kindje had uitgestort.

De functie van de taal in dergelijke betrekkingen, amoureuze of ouderlijke, is het uitsluiten van de wereld, het tot-stand-brengen eerst, dan zich bewust worden en ten slotte uiten van nauwe gevoelsbindingen, van een diepe verbondenheid, door haar uniek karakter ontoegankelijk voor anderen; van afgesloten grenzen, ditmaal geen ethnologische of staatkundige, maar psychologische of ten hoogste sociale.

Het volk schept de taal, maar soms doen individuen dat, geheel voor eigen gebruik, en dat is wanneer de algemene conventionele taal ontoereikend is, de overmaat van gevoelens uit te drukken op een manier, speciaal en vooral uitsluitend bedoeld voor den hoorder, die dan alleen de hele buitenwereld vertegenwoordigt. Aan een bijzonderen band geeft dan de bijzonderheid van de taal uiting. Zij is enig, onherhaalbaar en voor anderen dan deze twee, soms zelfs voor andere dan dit ogenblik, onbruikbaar en onbegrijpelijk. Hier komt het onuitsprekelijke tot stand, en hier wordt ‘in tongen gesproken’ en een nieuwe band gelegd door het verbreken van de banden der geijkte taal. Door in elk opzicht onherhaalbare woorden komt een voor anderen onherhaalbare verstandhouding tot leven, in dit uiterste van persoonlijke schakering nooit geheel na te voelen, en daardoor beschermd voor onbescheiden blikken. De taal springt terug naar den eersten kindertijd, naar den tijd van hen, die, zoals de dichter zegt, ‘jong zijn en zichzelf niet weten’.

Taal scheppen is gemeenschap scheppen. De dichter en de dichterlijke mens helpen de taal scheppen. De moraal van het geval is: dat de letterkundige kunstenaar zich bewust moet zijn van zijn verantwoording in de samenleving, want zijn woorden hebben een verreikende, verrijkende strekking. Dat is de zin van den zinrijken onzin, welke de taal is van ouders en kinderen, van de minnenden en, in zekeren zin, ook van de dichters, vooral van die welke, verkeerdelijk, experimentelen worden geheten.

1954