Onderzoek en vertoog 2

Brief aan André Gide

Cher Maître, Het zou geen enkelen zin hebben, te ontkennen, dat uw grootheid als mens en als schrijver aan den onaangenamen en snobistischen troep van uw bewonderaars nooit anders dan één, overigens vergeefsen eis heeft gesteld, die van de volstrekte eerlijkheid. Ik heb nooit tot uw blindelingse bewonderaars behoort, maar ik meen, dat ik u onrecht zou doen, wanneer ik in iets zo persoonlijks als een brief ook maar iets verborg van de bedenkingen, die naast veel waardering de lezing van uw zojuist verschenen bloemlezing bij mij heeft gaande gemaakt.

In Le Reclus et le Retors van André Rouveyre (1927, p. 136) zegt deze scherpzinnige tekenaar, dat u geen enkelen band kunt velen, maar door vele banden van traditie en eruditie wordt beklemd. Deze innerlijke tegenspraak vindt men ook in den opzet van deze verzameling en in de Inleiding, waarmee u haar verantwoordt.

Natuurlijk is niemand het ooit geheel met een bloemlezing eens, wat de, toch altijd persoonlijke, keuze betreft; aanvechtbaar blijft dan ook meestal voornamelijk de opzet, d.w.z. de uitgangspunten die, bij alle subjectieve voorkeur, de keuze hebben geleid. Ontkend kan niet worden, dat u in vele opzichten een zeer geslaagde reeks van teksten heeft bijeengebracht. Men is dankbaar, hier allerlei vergeten of minder bekende teksten te vinden, want zoals te verwachten was bent u zeer eigen wegen gegaan. Ik noem Ruteboeuf, Amadys Jamyn, De Tyard; zo zijn er velen meer.

Uw keus uit een ten onrechte vergeten dichter als den ‘agréable Racan’ is voortreffelijk, waarmee ik natuurlijk alleen bedoel dat ze toevallig strookt met mijn smaak; uitstekend is ook die uit den aangrijpenden Paul-Jean Toulet, die, naar ik steeds meer

[p. 651]

begin in te zien, niet of nauwelijks bij den pompeuzeren Moréas ten achter staat.

Telkens hindert mij echter de willekeurige wijze waarop u van grote of kleine gedichten vaak slechts kleine fragmenten neemt, soms maar enkele, niet aaneensluitende strophen, en op die manier een wanhopig verminkt beeld geeft, niet alleen van Hugo, maar van talloze in dit gezelschap verminkten. Een gedicht is een organische eenheid, ook en juist met zijn zwakkere passages, en dan maar liever geen bloemlezing dan dit stel invaliden. Wanneer ik, cher Maître, van Baudelaire's sonnet ‘Je te donne ces vers afin que si mon nom’ alleen de kwatrijnen opgenomen vind, en de prachtige tercetten door de zaag van uw egocentrisme bot geamputeerd, dan is het mij of ik een klap in mijn gezicht krijg. En dit is maar één voorbeeld uit de ontelbare.

Een gedicht is geen worm, dien men naar believen in tweeën of drieën kan knippen en waarbij dan de delen toch in leven blijven. Uw verdediging hiervan in de Inleiding is zwak. Wanneer ik alleen volledig had overgenomen, zegt u, dan had ik mijn keuze moeten beperken; bovendien verslapt de aandacht wel eens bij het lezen van een lang gedicht, voordat men aan de goede passages toe is, die de keuze rechtvaardigden.

Meneer Gide, hierop past slechts één antwoord: ‘Welnu, Mama!’ of gelijk de meer eenvoudigen het uitdrukken: ‘Nou, moe!’ Dat u geen epische of verhalende poëzie heeft willen opnemen in deze bloemlezing van bijna 800 bladzijden, is uw goed recht. Maar het gaat mij iets te ver, wanneer u al wat vóór d'Orléans en Villon kwam, min of meer voor rommel houdt.

Inspanning, dwang en beheersing van uzelf behoren bij uw persoonlijkheid, maar is het niet wat eenzijdig, uitsluitend van het beginsel uit te gaan, dat, zoals u het aardig uitdrukt, de kunst de poëzie moet de baas worden en pas begint met het overwinnen van weerstand? Uw oud wantrouwen tegen de spontane gevoelens, die u elders, zowel in deze Inleiding als in uw hele oeuvre, zo vaak hogelijk prijst, komt hierin wel duidelijk tot uiting.

Over omissies moetik u wel hard vallen, al is dit de goedkoopste manier van critiek op een bloemlezing. In uw verantwoording schrijft u bovendien, dat u liever het aantal gekozenen beperkte om aan elk van hen meer plaats te geven, dan ook de beste poëzie van minder grote dichters op te nemen om een ononderbroken beeld te krijgen.

Maar deze redenering kan mij niet bevredigen. Dat ononder-

[p. 652]

broken beeld laat ik daar, doch juist wanneer men het totale beeld niet belangrijk vindt maar wel het afzonderlijke werkstuk, en de dichterlijke schoonheid het hoogste stelt, zonder overwegingen van representatiefheid of litteratuurhistorie, is het inconsequent, een prachtig gedicht van een ‘minor poet’, misschien zijn enige voor mijn part, weg te laten ten einde meer plaats te winnen voor de minder mooie verzen van grotere dichters.

Jean Régnier, dien Valery Larbaud in zijn Préface à un Recueil de Notes sur Quelques Poètes français (1926) noemt als zijn enige voorkeur uit de dichters der vijftiende eeuw, laat gij weg.

Zijn negentiende-eeuwsen naamgenoot Henri de Régnier eveneens, met nog een veeg uit de pan in de Inleiding. Was het onweerstaanbaar innemende Un petit roseau m'a suffi... te bekend en wreekt zich hier de tegenspraak, waarover ik in het begin van dezen brief schreef?

En nog erger is het weglaten van den groten Charles Péguy, van wien ge een aantal zich eindeloos in den typischen Péguy-stijl herhalende verzen uit Eve belachelijk tracht te maken, maar van wien toch ook uitstekend voor een bloemlezing geschikte zeer schone gedichten of fragmenten te vinden waren geweest. Ten onrechte ontbreekt Anna de Noailles, die in de Préface met veel geest en venijn wordt afgedaan, maar van wie toch enkele gedichten, vooral uit L'Honneur de Souffrir hadden kunnen worden opgenomen, die zullen blijven.

Uw Inleiding heeft veel treffends naast veel onverdedigbaars. Onthullend voor uw geest is uw mening, dat het er niet op aan komt, dat de dichter bewogen is, maar dat hij zijn lezer er toe brengt dit te zijn; Rouveyre, als hij nog leeft, zal genieten van deze uitlating.

Onbegrijpelijk is uw poging, een soort van magische ‘poésie pure’ te zoeken in vier eenvoudige en volkomen begrijpelijke regels van Cinna. Een poging tot verbetering van twee verzen van Lamartine duidt op poëtisch wanbegrip.

Het hele slot van uw Inleiding, waarin ge betoogt, dat wantrouwen in de toekomst bij de jongste generatie een hang naar het ogenblik heeft ontwikkeld, die alle traditie voorgoed heeft verbroken, is te conventioneel en van een bijna Duits cultuurpessimisme.

Ik heb nu, cher Maître, al mijn gal gespuwd. In een van die omzwaaien die voor u zelf zo karakteristiek zijn, wil ik eindigen

[p. 653]

met de verzekering, dat ik met uw bundel heel blij ben, dat hij prachtige verzen bevat en een ereplaats heeft naast de Antlhologie de la Nouvelle Poésie française, die in 1924 bij Kra verscheen en naast andere uitstekende oudere en jongere bloemlezingen.

Ik weet iets van anthologieën en bloemlezingen af. Ik heb er vier gemaakt, en drie andere, waarvan een uiterst omvangrijke, gaan binnenkort ter perse. Mag ik zeggen, dat alleen bewondering mij kon brengen tot de onaangename taak, u een zo eerlijken brief te schrijven. Gij zult dien stellig niet euvel duiden aan den u hoogachtenden

V.E.v.V.

Bij zijn tachtigsten verjaardag

André Gide is een schrijver, die door den invloed, dien hij op jongere generaties en vooral op jongere schrijversgeneraties heeft gehad, op zijn minst genomen van zoveel belang is als door de betekenis van zijn geschriften. Die invloed en die betekenis kunnen elkander natuurlijk nooit geheel dekken. Aan de waarde van Gide's oeuvre wens ik niet af te doen, maar het kwam tot stand op een tijdstip dat de wereld rijp was om zich te richten naar een persoonlijkheid als de zijne. Rijp voor een herleving van het individualisme ‘aan gene zijde van goed en kwaad’, op het voetspoor van Friedrich Nietzsche. In ons land waar Nietzsche vooral bepaalde kanten van Menno ter Braak heeft gestimuleerd, heeft Gide eerder vat gekregen op E. du Perron, en het is door dezen laatste, dat de waardering voor den Fransen meester er zich meer algemeen heeft verbreid.

In den aanvang had zijn proza een lyrischen inslag en het verheerlijkte een amorele, epicuristische levenshouding. Later werden zijn romans meer psychologisch, maar zijn diepste neiging, gelijk ook uit zijn essays blijkt, is toch de zelfonthulling. Hetgeen de bewondering van de Forum-groep verklaart. Na de jeugdherinneringen Si le Grain ne meurt is dan ook misschien zijn tot den laatsten tijd bijgehouden Journal zijn belangrijkste werk geworden, al moet men ook het grote belang van een boek als Les Faux-Monnayeurs niet onderschatten, waarin op waarlijk experimentele wijze naar een vernieuwing van de romanschrijfkunst in Europa is gestreefd.

Zegt men, dat de sterkste trek in de figuur André Gide het streven naar oprechtheid, naar helder in zichzelf kijken, naar een eerlijke zelfontleding en tegen alle geldende moraal ingaan-

[p. 654]

de waarheidsliefde is, dan vereenvoudigt men dezen schrijver ongetwijfeld veel te sterk. Men blijft dan blind voor een belangrijk element in deze gecompliceerde natuur. Men moet niet vergeten dat Gide uit een streng protestants christelijk milieu afkomstig is. Zijn hele leven is één streven geweest om deze jeugd te overwinnen, met alle wapenen van het vlees en van den geest en om afscheid te nemen van domineesland. Daardoor is hij een meester geworden in het soepel verzwijgen van hetgeen opspraak zou kunnen geven en het tegelijk subtiel doen raden naar zijn eigenlijke bedoelingen. In zekeren zin kan men dat dan oprecht noemen, maar het is toch een zeer cryptisch, een zeer verborgen soort van oprechtheid, die niet zo ver van hypocrisie af staat. Hij is zo beweeglijk, neemt zo zeer duizenderlei gestalten aan dat hij door die telkens nieuwe evoluties onvatbaar wordt. Anderzijds is dit juist het geheim van zijn jong blijven: hij kan niet verstarren door zijn eeuwige mobiliteit.

Het ontzaglijk omvangrijke oeuvre van dezen vruchtbaren schrijver is in zover zeer waarachtig dat het vrijwel geheel op persoonlijke ervaring berust, ook al zijn de uiterlijke gebeurtenissen niet biographisch. Hij zit vol innerlijke conflicten. Zijn angst om aanstoot te geven is bijna even groot (bijna, niet geheel!) als zijn innige behoefte om aanstoot te geven. Dat de thans wereldberoemde maar eerst na zijn veertigste jaar in wijder kring erkende auteur vooral via het gereformeerde Zwitserland de wereld heeft veroverd behoeft geen verwondering te wekken: immers ook daar treden bij uitstek dergelijke psychische geremdheden op.

Gide is een scherpzinnig waarnemer, een symbolist, een satyricus. Zijn ‘egotisme’ en apologie van het ik staat in het middelpunt en in zover is hij te vergelijken met een figuur als Maurice Barrès. Juist doordat hij steeds zichzelf bleef, kon hij steeds voorloper, steeds modern blijven. Een zekere gemoedsdorheid, welke ook in zijn overigens bewonderenswaardig taalvermogen tot uiting komt, is de keerzijde van dezen aanleg, welke zo sterk het element van overgave mist. Gide bleef door alles heen relativist, die niet alleen de betrekkelijkheid der godsdienstige, morele en sociale waarheden steeds besefte, maar die door deze betrekkelijkheid-zelve juist, als het ware, zijn vorm vond. Het tragische van een zo samengestelde persoonlijkheid is, dat hij van minuut tot minuut steeds een deel van zichzelf moet verraden of opofferen. Maar juist dat heeft hem zo levend gehou-

[p. 655]

den en men moet niet vergeten dat ook deze eigenschap juist weer essentieel bij dat ‘zelf’ behoort.

1949

André Gide, Anthologie de la Poésie française. Paris, Bibliothèque de la P]éiade, N.R.F., 1949