Onderzoek en vertoog 2

[p. 648]

Cynisme en gevoel

De vertaling van twee werken van Evelyn Waugh in het Nederlands geeft mij aanleiding, dezen vooraanstaanden katholieken romanschrijver met enkele woorden in te leiden bij de Nederlandse lezers.

Na een boek over Rossetti debuteerde hij als romanschrijver met het geestige Decline and Fall (1928), dat met veel zelfironie een beeld schetste van de studentensamenleving aan de Hogeschool te Oxford. Men leerde daarbij den auteur kennen als iemand met een uitbundig plezier in zotte situaties, zeer ‘high brow’, gelijk een gewezen Oxford-student past, zeer brillant en cynisch en ook weer ‘sophisticated’, met dat onnavolgbare lauw soort van humor, waar de Engelsen zo sterk in zijn.

Het intellectuele spel der bevoorrechte klasse heeft hij geheel door, en tot op zekere hoogte bewondert hij het en is er zelfs dupe van. Maar dan toch alleen in zover hij er iets te veel door toegeeft aan valse schaamte tegenover het gewone menselijke gevoel. Anderzijds is hij critisch genoeg om de eigenaardige samenleving der intellectuelen daarginds, die een zo unieke Europese cultuurtraditie achter zich heeft, op een afstand te zien en om met heldere ogen ook haar dwaasheden en zwakheden te bespotten.

Soortverwante schilderingen van intellectuele kringen vindt men in zijn roman Vile Bodies (1930); in A Handful of Dust (1934) is het critisch element sterk toegenomen en wordt eigenlijk reeds de ondergang van de hoge ‘society’ geschilderd. Daartussen in liggen nog de reisverhalen Labels (1930) en The remote People (1932), en de roman Black Mischief. Dit laatste werk, ook van 1932, vertoont den waarlijk onvergelijkbaren en uiterst persoonlijken humor van Evelyn Waugh op zijn best, maar tegelijk zijn gebrek aan gevoeligheid, zijn ruw cynisme en afwezigheid van sociale belangstelling, en zijn onbarmhartigheid. Deze roman is nl. een uitnemend geslaagde en oneindig geestige parodie van de Abessijnse maatschappij, haar onrust en woelingen. Van enig religieus sentiment is in deze hardvochtige persiflage nog geen sprake, hoewel Waugh in 1930 tot het katholicisme overging. Enkele jaren later volgt dan Edmund Cancion, een biographie van een katholieken bisschop, en werd de auteur bekroond met den Hawthornden-prijs.

Van de latere romans noem ik: Scoop (1938), Put on more Flags (1942), Brideshead Revisited (1945) en The Loved One (1948).

[p. 649]

Alleen over de laatste twee wil ik hier thans nog wat naders vertellen. Zij verschenen achtereenvolgens in vertaling: Terugkeer naar Brideshead, vertaald door E. van Andel (Amsterdam, De Bezige Bij, 1947) en De Dierbare, vertaald door Koos Schuur (Amsterdam, De Bezige Bij, 1949).

Brideshead Revisited speelt gedeeltelijk weer in de Engelse studentenkringen, waarin Waugh zo thuis is. Men ontmoet er de decadente en oververfijnde dronkaards, die de laatste schone en zwakke loten zijn van een oude civilisatie, en als achtergrond de familie van een hunner, een aristocratisch geslacht, innerlijk reeds afgebrokkeld door den geest des tijds, schijnbaar nog rijk en machtig. De geestige en paradoxale dialogen, soms nonsensicaal op de wijze van het studentikoze, soms flonkerend als bij Oscar Wilde, verlenen het boek de bekoring van een onherroepelijk afgesloten tijd, hoewel omstreeks 1920 de voornaamste handeling zich afspeelt. Aan den anderen kant echter vindt men elementen in dezen roman, welke voor Evelyn Waugh nieuw zijn, vergeleken met het meeste van zijn vroeger werk. Op diepe en zuiverende wijze is hier de sentimentele jeugdvriendschap weergegeven tussen de twee hoofdpersonen, de studenten Charles en Sebastian, en de latere liefdesverhouding tussen Julia, de zuster van deze laatste, en Charles. Bovendien echter vindt men als hoofdproblemen een bijzonder knappe en indringende beschrijving van het katholieke geloof in dit speciale milieu, en hoewel aan het slot ook de sceptische twijfelaar Charles tot een zeker begrip ten aanzien van de hier weergegeven gecompliceerde godsdienstigheid komt te staan, mag men dit toch niet een apologetischen bekeringsroman noemen. Integendeel, het is verwonderlijk en bewonderenswaardig om het katholicisme door een katholiek met zoveel afstand en een zo strenge en boeiende objectiviteit geschilderd te zien.

Van geheel anderen aard is The Loved One. In dezen roman is de buitengewoon talentrijke en misschien als zodanig nog niet algemeen genoeg erkende, thans 46-jarige auteur teruggekeerd tot het zuiver satyrische genre, waarin hij zo uitmunt. De satyre betreft hier de wijze, waarop in Californië een enorm begrafenis- en crematie-bedrijf werkt. Ditzelfde onderwerp was ook reeds, zij het meer terloops, door Aldous Huxley behandeld in zijn roman After many a Year. Het weerzinwekkend exploiteren van den dood en al wat er mee samenhangt verdient de meedogenloos felle hekeling, welke deze roman bedoelt te zijn. Dat zij overdreven is, durven wij nauwelijks hopen, te meer daar zij

[p. 650]

door Huxley's waarnemingen was voorafgegaan. Men moet echter ongetwijfeld een sterke maag hebben om dezen ijskouden en wrangen drank, aan welks samensteller wij onze bewondering niet mogen onthouden, zonder kokhalzen te slikken. Daarbij bedenkende, dat hetgeen aanstoot geeft, niet de auteur is, die juist zuiverend optreedt, maar een samenleving, waarin toestanden als de hier geschilderde mogelijk en zelfs gewoon zijn.

1949