Onderzoek en vertoog 2

Mythe, sage en sprookje
Geboren in onzichtbare diepten

Het sprookje is geboren in onzichtbare diepten, in de oerlagen van het menselijk gemoed en den primitieven mensengeest. Primitief wil niet in de eerste plaats zeggen eenvoudig. Integendeel, dikwijls is de primitieve mentaliteit in vele opzichten gecompliceerder dan het latere afgetrokken en met schema's werkende denken. Doordat de wereld chaotischer is nog, ongeordender, en doordat de primitieve mens vitaler en meer totaal is betrokken bij den kosmos, doen zich duistere verwikkelingen en verschrikkingen voor en staat iedere bijzonderheid uit die wereld nog op zichzelf, zodat het benaderen daarvan ingewikkelder en onoverzichtelijker is.

Dan komt een volgende phase waarin de werkelijkheid van het volksbestaan meer gaat meespreken of waarin natuur en kosmische gebeurtenissen dichterlijk worden verbeeld door dennog in een grote veelheid van die uiteenlopende machten en krachten gelovenden mens. Mythen, sagen en legenden ontstaan en de ontwikkeling zet zich voort tot als een ontzaglijk groot, levend ethnologisch bezit alom het volkssprookje tot onuitroeibaar leven komt. Het wordt mondeling overgeleverd van geslacht op geslacht, en heeft nog vele overblijfselen van de primitieve en nauw bewuste gevoelskrachten uit de nog door geen cultuur aangeraakte volksstammen of uit de oertijden behouden. Maar het critisch en zelfstandig denken, de dualistische houding welke Hidding, naar wij in 't voorafgaand opstel zagen, als tegenpool

[p. 638]

stelt tegenover het z.g. participerende denken, neemt allengs toe, en zo komt, soms nog grotelijks geladen met de onverwoestbare leefdrift en de motieven van het volkssprookje, het kunst- of litteraire sprookje tot stand. Ook in zijn meest geslaagden vorm is dit van cerebraler natuur. Het gaat werken met duidelijk overwogen symbolen en zefs met allegorieën. Het argeloze element, dat van het volkssprookje de grote charme was, maakt plaats voor letterkundige, stylistische en schoonheidlievende bekommernissen. Ook bewuste en intellectuele schoonheid kan groot en meeslepend zijn. Toch is van de magische, ondefineerbare, bezwerende en aan onze diepste instincten appelerende suggestie van het volkssprookje iets daarin verloren gegaan al kunnen andere lagen van onze persoonlijkheid er misschien weer meer door worden bevredigd.

Dr. Marie Ramondt wier dissertatie Carel ende Elegast oorspronkelijk? (Utrecht, 1917) haar reeds tot dit onderzoek voorbestemde, heeft allen belangstellenden in de hierboven genoemde problemen een belangrijken dienst bewezen door haar bij J.B. Wolters' Uitgeversmaatschappij te Groningen en Batavia in het licht gegeven verhandeling Sprookjesvertellers en hun wereld, van primitivisme tot symbolisme, vier sprookjesstudiëen. De geleerde schrijfster, die over een schat van materiaal en een indrukwekkende belezenheid beschikt, heeft in de eerste studie De Werkelijkheid in het Volkssprookje onderzocht, een werkelijkheid die veel groter is dan wij bij de fantastische figuren vermoedden en waarbij onder meer saurussen, reuzenreptielen e.d. realiteiten en ook werkelijke physieke menselijke misvormingen een groten rol hebben gespeeld.

Het tweede caput is gewijd aan Sprookjesvertellers en hun Wereld, waarin zij het primitieve sprookje tracht te benaderen in zijn ontstaan en zijn invloeden, waarbij tal van historische en ethnologische vraagstukken ter sprake komen. De mythologie van bepaalde stammen wordt vergeleken met den oudsten Europesen verhalenschat, die vrijwel autochthoon blijkt. Het opkomen van die verhalen en kluchten, de rol van de dichters en het ontstaan van een meer kunstmatig genre worden beschouwd, evenals de invloed van den kindergeest en het godsdienstige.

De derde afdeling Volks- en Kunstsprookje doet een belangwekkend onderzoek naar de bronnen en het ontstaan van de sprookjes van Moeder de Gans, de in Duitsland ingevoerde Franse en Oosterse sprookjes waaronder de 1001 Nacht, en naar den gang

[p. 639]

van het sprookje in Holland van het middeleeuws volksepos tot de beweging van Tachtig. Ieder, die zich voor den invloed van onzen volksaard op het tot stand komen van ons litterair cultuurbezit interesseert, zal deze beschouwing geboeid lezen.

De laatste, vierde afdeling, Het Sprookje rondom 1880 staat stil bij de daemonie en de achttiende-eeuwse Verlichting, den hang naar het occulte van de Duitse Romantiek, het ‘Schaudern’, de rationaliseringen en omwerkingen van buitenlandse stof, ook in ons land. Vervolgens staat ze uitvoerig stil bij de figuur van Andersen en zijn machtigen invloed om ten slotte te komen tot een overzicht van het sprookje rondom 1880, in het bijzonder in Nederland.

Wat vooral frappeert, is de hardnekkige en onblusbare levensdrift die in sprookjes bij hun eerste, primitieve stadium tot stof dient. ‘Niets wordt ooit tot niets, en men stond nooit aan een einde, of men stond weer aan een begin.’ Deze vitaliteit wordt gevoed door een onloochenbaar werkelijkheidsgehalte, waarbij men echter bedenken moet, dat werkelijkheid slechts dat is, wat in een bepaald ontwikkelingsstadium een bepaalde mensengroep zich als werkelijkheid voorstelt. ‘Al deze tussen Noordpool en Evenaar vertelde “ware verhalen”, waar in de zin van niet indruisend tegen de werkelijkheid, en wel die werkelijkheid, welke een bepaalde beschaving zich denkt, verliezen hun waarheidsgehalte, wanneer volgende en andersdenkende generaties binnen dezelfde cultuur er geen geloof meer aan hechten. Maar het verhaal als zodanig blijft bestaan en wat manifestatie van een buitenzinnelijk leven, wat wonder was, gaat wonder schijnen. Hoe verder de generaties van deze “wonderen” gaan af staan, hoe wonderbaarlijker alles wordt, hoe sprookjesachtiger. Hetzelfde proces ontwikkelt zich, wanneer een vreemde beschaving tegenover het onder een ander volk levende ware verhaal komt te staan: al het buitenzinnelijke wordt wonderbaarlijk van ongeloofwaardigheid. En toch laat het niet los! Het primitieve in het wonder doet een beroep op het primitieve, dat schuilt in ieder mens.’

Aanvankelijk berust de aantrekkelijkheid van dezen sprookjesschat nog niet op een bewust streven naar schoonheid. ‘Er wordt in het dorpshuis verhaald uit lust om te verhalen, al is het artistiek welbehagen aan de ene kant gebonden aan mythe en magie, en aan de andere kant aan het paedagogische.’ Bij sommige stammen zijn de verhalen van de priesters delen van het lithurgische ceremonieel, verteld in de pauzes tussen twee sacrale han-

[p. 640]

delingen in. De mythe ‘schraagt de handeling in het ritueel, ze biedt de “gemeente” iets van onverdacht waarheidsgehalte, ze maakt de handeling op zichzelf begrijpelijk’.

Merkwaardig is ook, dat in het ontstaan van die primitieve verhalen een rol wordt gespeeld door ‘de hallucinatie, voor den primitieve mens een andere en een tweede werkelijkheid’; ‘verdovingstoestanden zijn een vruchtbare bodem voor vizioen- en mythenvorming’. Geen wonder, dat de mythen, vooral die de medische magie tot onderwerp hebben, het bezit zijn van den verteller, die ze ruilt voor geld of voorwerpen van waarde. Hierbij moet men niet nuchter en rationeel aan handel denken: ook deze ruil zelf is een magische handeling, waardoor gift en gever één worden, en waarbij medische oorsprongsmythen den ingewijde voor zijn offer in ruil toevallen, vooral in de oude Indianenmaatschappij. Deze handeling is te vergelijken met het magische karakter van den bruidsprijs in het oude koophuwelijk.

Tot allerlei buitengewoon interessante gezichtspunten en ervaringen kan het mythische sprookje aanleiding geven. De belangrijke gebeurtenissen van den stam geven het kader aan, dat het tijdsbesef opwekt. ‘Het begrip tijdstroom is voor de primitief een levende werkelijkheid. Hij deelt de illusie van de moderne mens, die spreekt van tijdstip, niet’; ‘tijd is niet iets mechanisch, maar iets levends, niet een cijfer kan het schatten, maar de levende werkelijkheid. Zo is het ook de verteltijd, de tijd van het magische woord, beladen met het verleden en zwaar van toekomst.’ Men vergelijke overigens Dr. P.Th. Hugenholtz: Over Tijd en Tijdsvormen (diss. '38) en A.M. Meerloo: Father Time in Psychiatric Quarterly van October 1948.

Mythe, sage en sprookje vormden in de primitiefste stadia van het verhalen weliswaar nog een eenheid, maar waren toch van het begin af onderscheiden. Hun eenheid is primair en de indeling is driedeligheid tegenover drieledigheid. De mythe is het met ceremonieel verbonden verhaal over historische cultuurontwikkeling, gedaan uit lust om te vertellen. De sage staat in losser verband met het ceremonieel, het sprookje is er los van, maar nooit los van het mythische, omdat er ook practisch magische kracht van blijft uitgaan. Alle drie hebben een sociale functie en een paedagogische tendenz. De driedelige groepen mythe, sage en sprookje corresponderen met de drieledigheid van de primitieve verhalen.

Deze laatste hebben niet het Europese vertellingenbezit helpen

[p. 641]

vormen. Omgekeerd is beïnvloeding van het primitieve verhaal door andere beschavingen en godsdiensten veel voorgekomen. De litteraire ontlening was steeds zeer gering. Gelijkheid van stof ontstond inmiddels door ontlening en niet door polygenesis, d.w.z. door op verschillende plaatsen gelijkvormig ontstaan. De gelijkheid van motieven is inmiddels vaak verbluffend. Een thema van Blauwbaard is de verboden kamer en het overtreden verbod; het komt terug in de groep om Fitchers Vogel (Grimm 46). Dit verbodene vindt men terug in het kind dat in de hogere regionen onder overtreding van een verbod een blik in de verborgenheden slaat (Grimm 3), een verchristelijking van de vertelling van de derde Calender uit de 1001 Nacht. De schrijfster noemt nog de verboden deur in de Mabinogion (vert. Charlotte Guest, Londen 1927) en in het Vlaamse Rood Kasteel, naverteld door Victor de Meyere (Vl. Vertelschat). Zij verzuimt echter te herinneren aan de Orpheus-mythe, maar ook aan Lohengrin.

In hoofdstuk iv vindt de belangstellende lezer een zeer indringende interpretatie van den figuur van E.Th.A. Hoffmann.

Ook worden rake opmerkingen gemaakt over de wijze waarop zowel Rousseau als Schiller, in tegenstelling tot die rationalistische daemonie, de primitieve gedachtenwereld ten onrechte in de spheer van de paradijsachtige voorstelling, de idylle of de gouden eeuw trokken.

Wat ons land en Vlaanderen betreft, geen Moeder de Gans, gebroeders Grimm of 1001 Nacht hebben er het litteraire of kunstsprookje doen ontstaan, maar Hans Christian Andersen. Op dit terrein is intussen noch door de Gidsgroep met zijn verheerlijking van zeventiende-eeuws, noch door den kring van Heilo en de predikanten met zijn romantisch realisme oorspronkelijk werk van waarlijk grote qualiteit opgeleverd. Eerst De Kleine Johannes was de bekroning van de invloeden van Andersen in ons land; het eveneens belangrijke Psyche van Couperus stond dichter bij de Antieken en het Oosterse. De laatste heeft meer uit eigen verbeelding geput, gelijk Marie Ramondt op blz. 172 aantoont. Tegenover zijn hoofse rococo komt Van Schendel te staan als wortelend in het (bij)geloof, dat onder het volk leeft.

Hiermede is de schrijfster gekomen uit de ongedifferentieerde wereld der primitieve sprookjesvertellers in de fijn gelede van de symbolisten en de parabelschrijvers. Het primitivisme heeft gegeten van den boom der kennis. ‘Het primitieve is collectief het onderbewustzijn van de Psyche der beschaving. In de jaren

[p. 642]

rondom Tachtig was de beschaving gekomen op een punt, waar beelden en vormen der oude levensopvatting verbrijzeld werden. In deze tijd van oppermachtig individualisme zocht men naar nieuwe en deze moesten noodzakelijk individueel worden. Ze ontstonden uit de diepten, die blootgelegd waren, uit het onderbewustzijn der beschavings-Psyche, uit de primitieve wereld. In de spiraaltang der cultuur stonden primitivisme en symbolisme loodrecht boven elkaar.’

Alles bijeengenomen verdient het boek van Marie Ramondt grote belangstelling. Het is ongemeen verhelderend. Het enige, wat men er tegen in zou kunnen brengen is, dat het nu eenmaal, uit hoofde van de eenzijdige specialisering der schrijfster te zeer begrensd is tot het louter litterair-historische. Dat is een uiterst nuttige, maar te weinig omvattende benadering van het sprookje. ‘Een beschavingsaspect kan over een primitief volksgoed opgaan als een verhelderend schijnsel’ zegt de schrijfster zelf. Er is hier te weinig licht gevallen op de rol van het sexuele in het primitieve denken en in de symboolvorming, zoals deze sedert de diepte-psychologie en later bij Jung is onderzocht.

1949