Onderzoek en vertoog 2

[p. 628]

De levensbeschrijving als kunst

De levensbeschrijving is in onze letterkunde over het algemeen veel minder tot haar recht gekomen dan in andere litteraturen. Een levensbeschrijving van dusdanige kwaliteit, dat zij als vanzelfsprekend tot de kunst der schone letteren gerekend behoort te worden, is daarom uiteraard in ons land nog zeldzamer gebleven. Des te meer verheugt het, een voortreffelijk exemplaar van deze op onzen bodem bijna niet aangetroffen bloem te kunnen vinden in het omvangrijke, geïllustreerde werk van Henriëtte de Beaufort: Gijsbert Karel van Hogendorp.

De schrijfster legt, zonder aan het staatkundig inzicht en den achtergrond te kort te doen, den nadruk op den persoon van den grondlegger van het koninkrijk, en ontwerpt een even boeiend als belangwekkend psychologisch portret van den ‘meest ontwikkelden man van zijn tijd’ (Jefferson). Dat zij daarbij, behalve uit het rijks-, ook uit verschillende particuliere archieven kon putten, maakt haar boek des te interessanter, en zonder dat men ook maar enigszins dit werk tot het akelige, halfslachtige ‘geromanceerde’ genre mag rekenen (men vindt hier geen gefingeerde dialogen, feiten of bijzonderheden), is de geschiedenis van dit leven met zoveel inlevingsvermogen en artistieke vertelkunst weergegeven, dat zij ons in haar historische werkelijkheid meer boeit en treft dan menige roman.

Gijsbert Karel van Hogendorp komt voor ons te staan als een ongetwijfeld verlichte, maar toch ietwat beperkte geest, pijnlijk stijf en pedant en egocentrisch, typisch geworteld in de 18e eeuw met haar verlichting, beschouwelijkheid, abstrahering en neiging tot het verstandelijke. Maar een groot, een zeer groot en nobel man die bij alles waarmede hij zijn geest verrijkte, den dienst aan de gemeenschap, aan zijn volk beoogde, onbuigzaam in gewetenskwesties en, in tegenstelling tot zijn vader, den loszinnigen speler en verkwister en zijn broer Dirk, den goedmoedigen, karakterlozen meeloper, ondanks zijn hoge eerzucht het tegendeel van een opportunist. Nooit, geen ogenblik, in de lange, lange jaren van verbitterde geïsoleerdheid en standvastige voorbereiding op zijn taak, heeft hij zich door het ook door hem erkende talent van Napoleon Bonaparte laten imponeren of meeslepen. Van Hogendorp had een van de onontbeerlijkste staatsmans-eigenschappen, geduld, en wist zijn tijd te beiden, toen hij zich eenmaal, ook al weer met geduld en wijze bedaard-

[p. 629]

heid maar hardnekkig en onweerhoudbaar, had vrij gemaakt van de militaire en hof-verplichtingen, waartoe hij was voorbestemd en opgeleid, en voornamelijk door zelfstudie zijn omvangrijke en grondige historische en politieke kennis had vergaard. Een natuur, gericht op het aardse en practische, en toch geheel vereenzelvigd met het edelste idealisme. Dit idealisme, deze onbuigzame doelbewustheid vonden hun onverschrokken hoogtepunt in zijn ‘verklaring’ onder de Franse bezetting, zijn schets van de grondwet, en de voorbereidingen tot het uitroepen van den erfprins Willem Frederik tot souverein vorst; niet minder echter ook in het conflict met Willem i, dat zijn loopbaan als staatsman brak, maar als wetenschappelijk politiek publicist hem juist nieuwe krachten inblies, merkwaardig verjongende krachten, door welke de koele, voorzichtige, genuanceerde, scherpzinnige regentenzoon, die in '83 de Amerikaanse staatsinstellingen ging bestuderen, ruim 40 jaar later een visie op de toekomst ontwikkelde, zo, dat de latere Thorbecke op hem kon voortbouwen, en met bewondering een herdruk van zijn Bijdrage tot de Huishouding van Staat in tien delen bezorgen.

Prachtig zijn ook de bijfiguren getekend. Van Hogendorp's moeder, zijn in haar innerlijk leven verwaarloosde vrouw, de Stadhouder en Prinses Wilhelmina van Pruisen. Het gehele levensbeeld is met kleine, fijne toetsen neergezet, nooit worden niet ter zake doende details ingevlochten, elke bijzonderheid heeft haar functie in het geheel. Deze kunst der historie, deze historie als kunst, berust op een uiterst begaafd selecteren van de essentieelste en meest karakteristieke gegevens tot een letterlijk uitgelezen geheel, een methode die ook aan den groten Lytton Strachey eigen is, aan het slot van wiens Queen Victoria trouwens het slot van het boek van Mevrouw Laman Trip-de Beaufort enigszins herinnert.

Het boek is geschreven in een uitnemend adaequate, zeer kundige, rijke, gevarieerde en nauwkeurige taal, die echter soms haar eigenaardigheden heeft, hetgeen overigens aan de charme niet afdoet, en waarvan Kelk veronderstelt dat zij berust op ‘een onbekommerd spreken van de geërfde familietaal (de particuliere woordenschat is in sommige families tamelijk omvangrijk)’. Het ontstelt ongetwijfeld sommige lezers, uit den mond van Mevrouw De Beaufort uitdrukkingen als ‘geen barst’ en ‘interesseerde hem een biet’ te horen, waarnaast men dan min of meer precieuze archaïsmen tegenkomt als ‘onderdies’ en ‘edoch’; ‘jeukend-bezorgd’ is ook niet fraai, en ronduit fout lijkt mij

[p. 630]

‘Frankforter mis’ voor Duits ‘Messe’, d.i. (jaar)beurs, evenals ‘zenuw’ voor Frans ‘nerf’, in dit verband in de betekenis van pees of spier, dus ‘zonder zenuw’ waar wij zouden zeggen: ruggegraat. Dit alles blijft echter juist in zijn ongewoonheid ook een element van charme, al moet men natuurlijk bij een persoonlijk taalgebruik oppassen, niet ietwat te ver te gaan. Enkele notities over kleinere verschrijvingen of ontsieringen houd ik gaarne ter beschikking van de schrijfster bij een eventuelen herdruk, welke dit boek ten zeerste verdient.

Nog een laatste kleine opmerking zij den beoordelaar vergund. Het heeft mij gestoord dat, na een zo treffende en uitvoerige schildering van Van Hogendorp's moeder in den aanvang van het boek, op blz. 274 plotseling sprake is van ‘wijlen Carolina van Hogendorp’, terwijl zij op blz. 199 nog springlevend was en wij intussen met geen woord iets over haar sterven vernomen hebben. Ook hierin is bij een herdruk gemakkelijk te voorzien. Dergelijke kleinigheden schaden het boek nauwelijks. Het moet op een zelden betreden terrein een zeer bijzondere aanwinst van onze litteratuur genoemd worden.

1949

Henriëtte de Beaufort, Gijsbert Karel van Hogendorp. Rotterdam, Ad. Donker, 1948