Onderzoek en vertoog 2

Romantiek met dichterlijk werkelijkheidsbesef

Romantiek is altijd een ‘escape’: een poging tot ontkomen aan de werkelijkheid of tot omvormen daarvan. Sinds de dagen dat dit woord de naamvoering van een litteraire beweging der vorige eeuw was, alvorens grondslag te worden van een tot in onzen tijd steeds periodiek terugkerende letterkundige richting, heeft zij daartoe verschillende middelen te baat genomen. Een overwicht van de verbeelding en het irreële was zo een middel; nabloei hiervan is het thans internationaal wederom enigszins herlevende surrealisme, maar ook reeds in het begin dezer eeuw een boek als Die andere Seite van Kubin. Een andere weg is die van de duister demonische fantasieën van zovele Duitse romantici, maar ook de terugkeer tot het sprookje getuigt daarvan. Nog een ander middel was het streven naar het weervinden van een primitief contact met de natuur: sinds Bernardin de St. Pierre heeft dit het aanzijn geschonken, vooral in Frankrijk (maar ook, met Defoe, in Engeland, met Hudson in Amerika) aan het genre van den exotischen roman, een exotisme van utopischen aard, gelijkhet in de eerste decenniën van deze eeuw ook in Frankrijk nog een rijken wederopbloei vertoonde (Delteil, Chadourne en vele anderen). Weer een andere weg om de werkelijkheid een injectie met het irreële te geven berustte op zuiver litteraire middelen: de stijl en de stylering moesten hier een spheer, toon en stemming opwekken waardoor de gewone dingen des gewonen levens tot een onzeker en onwerkelijk plan werden gebracht en als het ware gedeeltelijk wazig uitgewist tot een ander bestaan. Een van de fraaiste specimina van dit aan het sprookje verwante procédé vindt men in het terecht zo befaamd geworden Le Grand Meaulnes van Alain-Fournier, terwijl iemand als Kafka iets van de meeste hier genoemde elementen in zich verenigt.

[p. 627]

Terugkeer tot de natuur en tot een innige verwantschap met haar wezen, alsmede het door stijlmiddelen oproepen van een bepaalde halfwerkelijke stemming en een van het concrete los zwevenden toon en spheer vindt men ongetwijfeld in den roman Kasteel te Huur van Clare Lennart, haar eerste publicatie na de bevrijding, ongerekend een ongemeen fijn en charmant verhaaltje Ter Herinnering aan Rotterdam.

Toch berust bij Clare Lennart de schrijfwijze op meer bestanddelen die ontleend zijn aan waarnemingen dan bij Fournier. Ik zou willen zeggen dat, hoewel zij stellig een eigen toon heeft, haar resultaat minder op schrijfmanier is terug te voeren dan op het mede-betrekken van concreta in het totale effect, gelijk zo vaak de romantiek door alle tijden van realistische middelen heeft gebruik gemaakt. Het werkelijkheidsgehalte van haar roman is dus niet gering, en de selectie zelf van de gegevens der realiteit wordt hier middel om een dichterlijke omvorming van het werkelijke te bereiken. Zijzelf karakteriseert hetgeen zij nastreeft misschien het beste waar zij spreekt van ‘een droom, die niet verdoezelt, maar die ons aan onszelf onthult’.

Dit verhaal van een idylle, beleefd op een oud buiten met een even vaag als vluchtig liefdesavontuur als voorgrond en den historischen achtergrond van de gewezen kasteelbewoners als perspectief doet niet aan als ouderwets, maar heeft dat typisch tijdeloze, dat dikwijls de indruk is, welke romantische kunst op ons maakt. Een kunst immers, die tracht den eeuwigen en bijna wetmatig te noemen wederkeer van de gemoedsaandoeningen in het mensenhart tegenover het totaal van leven en wereld te benaderen, niet als beschouwer van die gevoelens, maar geheel als deelhebber er van. Dit is dan ook in een bijna niet meer voorkomend genre een uitermate beminnelijk en verkwikkend boek geworden.

1949

Clare Lennart, Kasteel te huur. Utrecht, A.W. Bruna & Zn., z.j.