Onderzoek en vertoog 2

[p. 624]

Het leven in vereenvoudigde spelling

De jonge classicus B. Rijdes, die reeds door enige kleinere publicaties sinds de bevrijding de aandacht had getrokken, heeft bij A.A.M. Stols, Den Haag, een roman in het licht gegeven, getiteld Twee tegen Een. Ongetwijfeld is dit een belangrijk romandebuut, omdat het een even ernstige als eerlijke poging betekent, buiten de gewone paden een eigen weg te vinden. Want zonder dat deze roman nu iets gloednieuws brengt, wijkt hij toch af van wat gemeenlijk op dit gebied in onzen tijd verschijnt, zowel van jongeren als van ouderen.

De roman geeft een psychologisch beeld van drie vrienden, die in het rustige Haarlem geregeld samenkomen en in hun gesprekken van hun uiteenlopende levensbeschouwingen doen blijken. Het zijn de makelaar Faust, een sceptisch, cynisch en amoreel mens, de christelijke notaris Cruce, en de in de Platonische wijsbegeerte opgaande gymnasiumleraar Anderik. Faust vertegenwoordigt op ietwat programmatische wijze het kwade en wreekt daarmee de harde omstandigheden van zijn jeugd. Het ligt voor de hand, dat wanneer zijn betrekkingen tot een schone en onbedorven vrouw, Margaret, die hij bovendien van een verloofde aftroggelt, niet zonder gevolgen blijven, hij zich hieraan onttrekt. Zij wordt door de familie Cruce liefderijk opgenomen. Cruce maakt bovendien door een moedig gebaar, waarmee hij zijn carrière en positie op het spel zet - maar niet verspeelt -, enkele als notaris begane incorrectheden goed, waartoe de demonische Faust hem met een beroep op de toekomst van zijn gezin heeft overgehaald, overigens niet ten eigen bate maar als experiment om het ‘kwade’, dat hij, Faust, alom meent te zien, weder eens te doen zegevieren, en dit daarmee te demonstreren. Anderik die zich er van bewust wordt, dat hij Margaret liefheeft, vraagt haar ten huwelijk, waarop zij aanvankelijk weigerend antwoordt, omdat zij niet van hem houdt. Wanneer het echter blijkt dat hij, tengevolge van een ongeneeslijke kwaal, spoedig moet sterven, willigt zij in.

Uit dit korte résumé van den inhoud ziet men reeds, dat Rijdes, ondanks de reeds genoemde oorspronkelijkheid van zijn opzet, in zover niet afwijkt van de algemene stroming in de jongere Nederlandse letterkunde, dat zijn werk een sterk romantischen trek vertoont. Voorts behoort hij ook hierdoor tot de typisch hedendaagse litteratuur, en niet alleen die van ons land, dat hij geobsedeerd wordt door het probleem van goed en kwaad, een

[p. 625]

terugkeer dus tot een zuiver ethische preoccupatie die met de Forumgeneratie begon, in het existentialisme zijn hoogtepunt vond en voor de moderne litteratuur van vóór 1914 niet of in veel mindere mate bestond.

Een dergelijke levenshouding moet wel met tegenstellingen werken (evenals de historische Romantiek) en daardoor de schakeringen verwaarlozen. De psychologie van Rijdes is, als men wil, beeldend en betrekkelijk subtiel. Maar zij mist elk ontledend element en kan daardoor nooit zo diep peilen als b.v. Proust. Van Oudshoorn of Vestdijk. Zij is summier. Zij werkt met grote trekken, stevige contrasten, vaste uitgangspunten. Zij is statisch: zij is een ethische psychologie. De kijk op de wereld, op het leven, op mensen en dingen is bij dezen auteur als het ware vereenvoudigd: hij geeft het leven in vereenvoudigde spelling. Daarom schrijft hij een ideeënroman.

Wat betekent dat woord ideeënroman? Het betekent dat zijn personen dragers zijn van bepaalde denkbeelden. Eerst waren de denkbeelden er, en om die te belichamen, ontstonden de personen. Er is dus een teveel aan primaire oordeelskracht in de aandrift, die dit boek deed ontstaan, een te weinig aan onbevangen waarneming. De drie hoofdpersonen zijn daardoor onderling te weinig gedifferentieerd, niet in hun meningen of gedragingen, maar in hun manier van praten.

Al deze opmerkingen doen niet af aan mijn overtuiging, dat dit boek op een voornaam peil staat. Op het gevaar van het genre als zodanig moest ik wijzen. Het is in letterlijken zin een levensgevaar, want het bedreigt het leven en het element van vitaalheid van den roman. Dit neemt echter niet weg, dat ik met nadruk mijn waardering wil uitspreken voor het feit, dat een jong auteur een zo ernstig probleem ter hand genomen en een zo belangrijke en moeilijke taak aangevat heeft. Men leest dit boek met grote belangstelling.

De stijl is gedragen, soms misschien iets te gedragen. Neem een zin als dezen. ‘Faust had een scherp oog voor kleur en lijn, hij wees Margaret op de tinten van den bodem, en de schakeering in het gebladerte, en Margaret, luisterende, verwonderde zich over den man die naast haar liep.’ Een dergelijke zin herinnert stellig aan den trant van Van Schendel. Maar over het hoofd van Van Schendel heen wijst deze stijl naar een nog veel gevaarlijker voorganger, bij wie de gevaarlijke valstrikken nog veel ijziger waarschuwing inhouden. Ik bedoel R. van Genderen Stort. Daar wordt het proza al gauw aesthetisch in den slechten

[p. 626]

zin, bleek en bloedeloos. Zo schrijft ook Rijdes een hoogst enkelen keer een zinnetje, waarvoor wijlen zijn stadgenoot Charivarius zich in zijn graf zou omdraaien: ‘Het is er nu geen oogenblik voor, ontwijkt hij een scherper antwoord’.

Over het algemeen echter getuigt dit boek van talent, intelligentie, zuiverheid en persoonlijkheid. De ontwikkeling van dezen jongen schrijver verdient met aandacht te worden gevolgd.

1949