Onderzoek en vertoog 2

[p. 620]

Schoonheid als eigenbelang

In ons land, waar het oorspronkelijk creatief proza, dat van de roman- en novelle-kunst, met het buitenland vergeleken, geen wijd vertakten bloei kan aanwijzen, hebben van ouds de litteratuurcritiek en het essay een naar omvang en peil niet onbelangrijke productie te zien gegeven. Velen, die nooit een letter ‘fiction’ zouden schrijven, hebben een bestaan in het schrijven gevonden, iets wat natuurlijk, in een land met een klein lezerspubliek, mede duidelijk aan economische oorzaken is toe te schrijven. In deze overwoekering van de letteren door het essayisme schuilt stellig een gevaar. Het gevaar - in dit kleine land en bij den zwaarwichtigen Nederlandsen aard toch al niet denkbeeldig -, dat allerlei geringe en niet belangrijke figuren te veel en te serieus belangstelling krijgen. (De op zichzelf betreurenswaardige papierschaarste heeft in dit opzicht dus misschien wel enigszins zuiverend gewerkt). Een ander nadeel van den genoemden toestand was dat het essay, bij gebrek aan voldoende, en voldoende-belangrijk, oorspronkelijk pioza, zich te veel op het essay richtte, de critiek op de critiek.

Hierin zit iets onvruchtbaars en op deze wijze wordt de litteratuur al te zeer iets voor specialisten. Ook ik voel het altijd als een bezwaar wanneer ik, zoals heden weer, een opstel over opstellen moet gaan schrijven, een opstel in de tweede macht.

Waar is het eind? Een derde heer, die het hetzij met mij hetzij met de door mij behandelde auteurs oneens is, zal nu weer over, voor of tegen mijn mening over iemand anders' meningen kunnen gaan schrijven. En zo voort, en zo voort, tot in de honderdste macht, een spelletje voor de mandarijnen in hun theepaviljoens, waar de litteratuur wordt uitgedund tot zij doorzichtig is als een velletje Chinees rijstpapier.

Mijn troost is, dat ik schrijf over een jongere, van wie ik grote verwachtingen heb. Dit klinkt wat oude-heer-achtig, maar hij zou zelf niet anders willen dan beschouwd te worden als iemand, die in zijn eersten groei staat. Als zodanig behoort hij naar mijn mening tot de belangrijkste onder zijn leeftijdgenoten. Onder de bezielende leiding van Sierksma is het maandblad Podium een tijdlang een eenzijdig, maar waarlijk levend tijdschrift geworden, waarin vele opmerkelijke jonge krachten elkaar ontmoetten. Hij verwierf den Amsterdamsen essay-prijs van 1947 en wordt door verschillende jeugdigen en ook ouderen

[p. 621]

(Greshoff) als een coming man beschouwd. Over een dergelijke mythe-vorming kan ik niet oordelen en Goethe heeft ook nooit ‘mehr Licht’ gezegd. Voor het ogenblik doet dat er dan ook niets toe, maar alleen dat ik deze stukken, al ben ik het op honderd punten met den schrijver oneens, merendeels met genoegen en waardering heb gelezen.

Naar mijn mening is Humanistische Kortsluiting het beste opstel uit deze verzameling. Na een uitstekende analyse van den humanist in onze hedendaagse samenleving toont de auteur de waardeloosheid aan van Rüssel's Antike Welt und Christentum, een tendentieus boek zonder wetenschappelijke betekenis, omdat Rüssel's methode en voorstelling misleidende vervalsingen zijn. Ten aanzien van dezelfde controverse tussen heidendom en christendom verwijst de schrijver dan naar Marsman's prachtige Tempel en Kruis om te tonen, hoe zij wel zuiver wordt gesteld. Maar Sierksma accepteert blijkbaar niet Marsman's oplossing van het probleem in zang li, hij blijft zich afkerig betonen van iedere synthese.

De oplossing van de polaire spanningen, die zich in het moderne leven en denken voordoen, zoekt Sierksma niet zozeer in de lege bevrediging van een of andere paradoxale formulering of moeizame cerebrale constructie, maar in het nuchter aanvaarden van een realiteit die onverzoenbare tegenstellingen kent. In een on-dialectische denkwijze dus, en die misschien representatief is voor des schrijvers generatie.

Want hij is realist en wars van mooie woorden welker waarde gedevalueerd is. Hij is humanist, maar van een weerbaar en intelligent soort, ver van de vrijzinnige ‘dierbaarheid’ der in vage illusies en moraliserende transcendentie zwelgende, optimistische ‘verbeteraars’. Hij is navolger van Ter Braak (en enigszins van Du Perron), maar op een critische en volstrekt openhartige wijze, en zonder de rancune tegen cultuur, ratio en intellect die enkele van zijn bewonderaars ongenietbaar maakt. Critisch in zijn navolging - Sierksma betoont zich dat vooral duidelijk in het titel-essay, waarin hij ten aanzien van Ter Braak's beschouwingen in het ‘Démasqué der Schoonheid’ tegenover de poëzie een zelfstandig en veel juister standpunt inneemt, al had hij er op kunnen wijzen dat Ter Braak heeft toegegeven, alleen de eigen voorkeur te hebben gedemasqueerd.

Als leerling (niet: epigoon) van Menno ter Braak doet Sierksma

[p. 622]

zich ook kennen in het belangwekkende essay over J.C. Bloem, waarin hij een knappe toepassing geeft van de tegenstelling burger-dichter uit Het Carnaval der Burgers, zij het misschien iets te schematisch. Hij toont aan, dat in Bloem ‘de dichter de burger nooit verraden’ heeft en geeft een scherpzinnige verklaring voor het feit dat Bloem in zijn laatste bundels plotseling Sapfische strophen gaat schrijven (Na de Bevrijding en Aan de Geallieerde Vliegers).

Het wekt bewondering dat Sierksma indringende stukken weet te schrijven over zulke verschillende dichters als J.C. Bloem en Achterberg: ook het opstel, aan den laatste gewijd, is diepgaand en verdient grote opmerkzaamheid.

Overigens is de auteur meer op dreef wanneer hij in Ter Braak's geest schrijft dan wanneer hij in den trant van Du Perron werkt. Zijn toon is in dit laatste geval minder raak, minder snijdend en doeltreffend dan die van den groten polemist en pamflettist. Dit geldt o.m. voor de korte stukken Papierkrieg, Na-oorlogse Prijzenpolitiek en Eeuwigheid als Argument. Het geldt ook voor het grote stuk over Bert Voeten, al is dit soms wel amusant geschreven. Naar mijn mening is het onbillijk door onderschatting van Voeten's qualiteiten, maar hierover zullen wij niet twisten, want Sierksma heeft natuurlijk ten volle recht op een tegenovergestelde mening ten dezen, - en eveneens op een oordeel, dat voor mijn smaak Debrot een klein weinig over-, Aafjes een klein weinig onderschat. In elk geval is Sierksma nog duizend keer geestiger dan zovelen zijner generatiegenoten, die met vulgaire bekgevechten voor het publiek treden om hun flinkheid, strijdbaarheid en recht van bestaan met een stroom van modder te bewijzen. Bij Du Perron valt ook wel erg af de Dialoog over Coster. (Een kleinigheid: de opmerking op pag. 52 in verband met Dirk Coster is stellig onjuist: Sierksma weet waarschijnlijk niet, dat Marsman zeer met Coster was bevriend en, loyaal als hij was, geen kwaad van hem wilde horen).

Over de z.i. te grote praatzucht van Bert Voeten in diens dagboek Doortocht schrijft Fokke Sierksma: ‘Deze lieden leven niet van en tegen de feiten, maar van hun commentaar op de feiten’. Dit klinkt heel aardig en is ogenschijnlijk heel spits gezegd. Maar de schrijver vergeet, dat sommige van de grootste litteraire journaals en brieven der wereldlitteratuur door commentaar op de feiten zijn ontstaan: Saint-Simon; Ninon de Lenclos; Stendhal over Italië: Benjamin Constant's Cahier Rouge; het

[p. 623]

Journal van de Goncourt's en vooral het onvolprezen Journal van Jules Renard.

Het opstel over Huxley moet met waardering genoemd worden, al is de opmerking dat de bekering van dien schrijver tot de mystiek defintief is, door de feiten achterhaald en weerlegd. Zeer treffend echter toont Sierksma de halfslachtigheid van dezen schrijver aan, die de wereld tracht te redden door een mystiek zonder God en niet verder komt dan een methode van psychische integratie en wat individuele philanthropie, die toch geen tegenwicht vormt tegen de dadenloosheid. De opmerking, dat men bij mystieken wel van doodsverlangen maar niet van zelfmoord hoort, hoe frappant ook op zichzelf, lijkt mij minder juist. De zelfvernietigingsdrang, berustend in den mystieken eenheidsdrang en die bij verschillende christelijke martelaren maar b.v. ook bij een Giordano Bruno tot den marteldood leidde, kan m.i. wel degelijk als een vorm van suicide worden beschouwd, evenals de langzame versterving van zo menig in ascese ondergaand anachoreet.

Zo zijn er meer detailpunten, waarover ik nog wel eens met Sierksma zou willen twisten. De z.g. nieuwe gezichtspunten van Tas bv., die ik niet heb kunnen ontdekken. De opmerking over Nietzsche in verband met Sartre op blz. 96, lijkt mij flauwe onzin. De eis (pag. 130) ‘om de Duitsers, Moffen heten zij natuurlijk, eens koel belangstellend au sérieux te nemen, al was het slechts als natuurverschijnsel’ en het verwijt dat hij het ‘voor Hitler, Goebbels en de rest’ ‘met de bekende cliché-termen’ wel af kan lijkt mij tegenover iemand die midden in de oorlogsjaren zijn notities maakt, in hoge mate onredelijk en onrechtvaardig. Dit alles echter neemt niet weg, dat deze bundel waard is, met ingenomenheid te worden begroet: hij overtuigt van den ernst en het goede gehalte van deze essays, waarnaar terecht door velen opmerkzaam wordt geluisterd.

1949

Fokke Sierksma, Schoonheid als Eigenbelang. Den Haag, A.A.M. Stols, 1948