Onderzoek en vertoog 2

Spel zonder ernst met den ernst en angst voor de werkelijkheid

Angst voor de werkelijkheid is de algemene kwaal der jongeren. De jongste zoon van een reiziger in weegschalen vertelt, wat hij op één dag beleeft. Hij verlaat zich op weg naar het stadhuis, waar hij het huwelijk van zijn zes jaar ouderen broer wil gaan bijwonen, raakt in een door Duitse soldaten veroorzaakten straatrel verzeild, bezoekt een winkel, een cafetaria, treft vrienden in enige café's, gaat naar de huwelijksreceptie, waar door omstandigheden het bruidspaar zelf ontbreekt, komt vervolgens weer met bekenden samen in enige café's en gaat na dezen betrekkelijk doodgewonen dag tegen ‘spertijd’ naar huis.

Aldus in 't kort de inhoud van den ook zelf korten roman, dien Ferdinand Langen onlangs in het licht heeft gegeven en die zich onderscheidt van de twee voorafgaande werken Hélène in het Heelal en In Pyjama. Deze laatste immers speelden zich af in de verdroomde spheer die kenmerkend is voor de jongeren van de Woord-groep. In dit laatste boek heeft de schrijver klaarblijkelijk moeite gedaan, iets dichter aan te knopen aan de gewone, alledaagse werkelijkheid en aan gewone, begrijpelijke gebeurtenissen. Het resultaat moet echter enigszins hybridisch genoemd worden. Langen immers is een speelse geest en niet afkerig van dwaze, desnoods ietwat studentikoze grapjes. Wie zal hem dat misgunnen? Als een jongen met knikkers speelt (maar Ferdinand Langen is al dertig jaar oud), zal geen sterveling hem gebrek aan ernst verwijten. Maar als hij met mensenschedels of afgesneden oorlappen eenzelfde spelletje bedrijft, zal dat ergernis verwekken en niet iedereen zal het van goeden smaak lijken. In dit boek speelt Ferdinand Langen een ietwat onnozel spelle-

[p. 618]

tje met een uiterst lugubere materie, nl. den bezettingstijd.

Hij speelt, maar lusteloos en melig. Ik voor mij persoonlijk neem hem dat niet kwalijk. Zeer weinig lieden in ons zwaarwichtig vaderland hebben enige waardering over voor speelsheid. En dat de schrijver dit spel bedrijft met de gruwbare werkelijlheid der bezettingsjaren, wordt begrijpelijk en vergeeflijk, wanneer men bedenkt dat hij in 1940 nog slechts 22 jaar oud was en dit spel zijn enig mogelijke tegenweer tegen de overmacht van dien druk. Een zekere laconieke, niet eens brillante, prevelende grapjasserij ten aanzien van een tijd waarin het om dood en leven, om vrijheid en onzegbare jammer ging, moge terecht aanstoot geven. Bij nauwkeuriger beschouwing echter wordt het duidelijk dat dit soort van spelen een vorm van eerlijkheid is.

In de eerste plaats immers was het de enige vorm van verzet die voor den jongen auteur openstond, de enige manier om de realiteit te dragen en te verwerken voor iemand in wiens aard het nu eenmaal niet lag, er daadwerkelijk middenin te gaan staan en deel te nemen aan den ondergrondsen strijd; en aan wien mag men dit als eis stellen? In de tweede plaats valt een dergelijke houding mede te verklaren uit het loffelijke streven, zich te hoeden voor ondoorleefde, vage abstracties en uit angst voor te grote woorden.

Het ironische en anecdotische is echter bij Ferdinand Langen in dit boek, nu het voor het eerst met een grotere dosis werkelijkheid werd vermengd, te weinig geestig en te weinig inhoudrijk. Het speelt niet eens een superieur spel met de taal of met de situaties, gelijk b.v. bij Henriëtte van Eijk, maar het haspelt een beetje sloom en zinloos om met mensen en dingen. Een befaamd humorist als Eric van der Steen heeft dan ook verklaard dat hij deze geestigheid niet op prijs stelde. Van iemand wiens (vaak niet geringe) geestigheid voornamelijk op een spel met het woord berust, is dit oordeel verklaarbaar. Aan het anecdotische is hier echter ook de achtergrond, de zin ontnomen die het resp. psychologisch en sociaal wel heeft bij bv. C.C.S. Crone en Mary Dorna. Het is minder poëtisch dan in het vroegere werk van Langen, maar er zit een nieuw element in, een streven naar iets dat men a.h.w. de ongerichte en doelloze ‘anecdotique pure’ zou kunnen noemen, voorzover zoiets mogelijk is.

Een beetje pueriel is deze geestesgesteldheid wel, dat valt niet te

[p. 619]

ontkennen. Maar drie, vier decenniën geleden was de jeugd weer een tikje te ouwelijk en dat is misschien nog onaangenamer. Wij willen den auteur dan ook niet hard vallen over een roman die voor hem een poging tot vernieuwing is. Het surrealistische element uit Langen's vroegere werk is hier vrijwel geheel verdwenen, al zijn er nog rudimenten van te vinden. De fantasie heeft zich daarvoor thans gericht op een ietwat nonsensicale vermenging van het zinloze met het nog acceptabel ‘normale’. Denkt men echter aan den psychologisch verantwoorden en op zeer menselijke typering berustenden humor van een Nescio, dan merkt men eerst hoezeer de personen in Jacques en Jacqueline onaf blijven, te schimmig en onduidelijk, ondanks hier en daar rake karakteristieken.

Toch heeft dit proza in zijn bijna onbeschaamd autistisch, traag, eentonig gemummel iets eigens en daardoor iets aardigs. Diepzinnigheid zoals bij sommige echte surrealisten als Belcampo (en soms W.F. Hermans), ontbreekt Langen ten enenmale. En naast het charmante, sprookjesachtige en lichte verbeeldingsspel van een Bomans lijkt het zijne doortrokken met den bitteren onlust van angst voor den tijd en niet afgereageerden wrok tegen het burgerlijke. Maar het slothoofdstuk is, na enige gemakkelijk te duiden waakverbeeldingen, geschreven in een opmerkelijk verzoenenden toon, die een bevredigend eindaccord lijkt.

Wanneer ik mij, nog vóór het over te lezen, bezin op wat ik hierboven heb gezegd, heb ik toch 't onaangename gevoel, dat ik voor dezen schrijver te streng ben geweest, meer dan ik bedoelde. Om in Ferdinand Langen's eigen trant te eindigen: ik neem alles terug. Want dit is een lezenswaardig en opmerkelijk boek, dat van een oorspronkelijke en talentrijke, hoewel nog niet volgroeide persoonlijkheid getuigt, en de moeite van het lezen, die trouwens gering is, loont. En laat ik nu gauw zwijgen, eer ik het weer bederf.

1949

Ferdinand Langen, Jacques en Jacqueline, roman. Amsterdam, De Bezige Bij, 1948