Onderzoek en vertoog 2

Ongekwetst glimlachen

In een keurige uitgave is bij A.A.M. Stols te 's-Gravenhage nu het tweede belangrijke prozaboek van Marnix Gijsen verschenen, Telemachus in het Dorp. Het draagt als ondertitel: Een verhaal zonder Wind of Wolken. Misschien ben ik heel dom, maar mij heeft deze ondertitel voor een raadsel geplaatst. Ik kan met geen mogelijkheid bedenken wat de schrijver er eigenlijk mee heeft bedoeld. Is er soms een reactie in te zien tegen De Trap van Steen en Wolken, den roman van Johan Daisne? Maar dan is de toespeling mij ontgaan. Of wordt hier op ironische wijze stelling genomen tegen een litteratuur van wind en wolken, een natuurromantiek à la Felix Timmermans? Noch die reactie noch precies die tegenstelling vind ik nu bij uitstek het meest kenschetsende van Gijsen's nieuwen roman. Het feit dat in het Nieuw Vlaamsch Tijdschrift de titel van het verhaal luidde Aanvankelijk Onderwijs, maakt ons ook al niet veel wijzer. Het beste is, dat ik mij maar niet verder verdiep in den ondertitel en het boek zelf ga beschouwen.

Ik wil dan met nadruk verklaren dat ik dit stuk proza ten zeerste geboeid en vermaakt heb gelezen. Het is een meesterstukje van ironischen humor, op droog constaterenden toon een scherpe psychologische waarneming tot onmiskenbaar leven brengende. Reeds het voorafgaande boek Joachim van Babylon, trok terecht zeer de aandacht als een vernieuwing van dezen auteur, dien men voornamelijk als katholiek dichter uit den expressionnistischen tijd kende, en wiens anecdotisch eruptieve, humanistisch moraliserende, op Frans-Duitse voorbeelden ge-

[p. 616]

inspireerde maar toch wel in haar soort oorspronkelijke Vlaamse poëzie hem terecht in de waardering van na den eersten wereldoorlog - in ons land in de kringen van De Gemeenschap en De Stem - een in die periode vooraanstaande plaats had verzekerd. De wedergeboorte in Joachim was even onverwacht als opmerkenswaardig. Dit boek met zijn fijnen satyrischen inslag, een tikje symbolisch, maar net niet genoeg om de wijsgerigheid te doen overheersen over de levende uitbeelding, was een in zijn klassieke soberheid prachtig staal van Nederlands proza van grote allure. Compact, gedrongen; gedragen door die zacht ironische levenswijsheid die aan Anatole France herinnert, maar bitterder, verbetener, moderner; critisch ten opzichte van de gevestigde en gecanoniseerde waarden der zedeleer, maar vol menselijk meeleven in de met vaste, harde contouren neergezette figuren zal dit werk, als ik mij niet zeer zou vergissen, zijn plaats behouden in de letterkunde van het Nederlandse taalgebied.

Tot dezelfde slotsom ben ik gekomen na lezing van Telemachus in het Dorp. De ik-figuur, in wie duidelijk een maximum aan autobiographische gegevens is verwerkt, verhaalt van de kleine mensen en de kleine gebeurtenissen in het dorp, waar hij als kind woonde en is grootgebracht. Hij doet dit met een minutieus besef voor de intieme nuances in het zieleleven van zijn personen, de schoolmeester, de gemeente-secretaris, de pastoor, zijn oude grootmoeder en andere dorpsfiguren. Men voelt hier, dat hoezeer ook van binnenuit de personen en gebeurtenissen benaderd zijn, en hoezeer ook de verteller met innige banden vastzit aan zijnjeugd, hij voldoende afstand heeft kunnen nemen om met een onnavolgbaren galgenhumor, die aan Elsschot herinnert, met een onbarmhartig penetranten blik als waarmee Walschap zijn dorpsbewoners placht te bekijken, en op duizend mijlen afstand van de lyrisch-elegische stem van Maurice Gilliams zijn verhaal te doen.

Hier spreekt geen egocentrisme of rancune meer mee, deze schrijver is als een levensphilosooph onttogen en ontheven aan zijn bittere jeugdervaringen. Maar niet zo, of hij vertelt op den ontroerenden toon van wie het leven diep doorleefd heeft en met den serenen glimlach van den kunstenaar iets daaruit ongekwetst heeft gered.

Is deze fijne en nooit echt cynische humor toegankelijk voor een groot publiek? Ik kan het niet beoordelen, maar ik hoop het.

[p. 617]

Ik kan slechts bekennen dat mij dit boek enkele uren van onvermengd genieten heeft geschonken. Litterair gesproken verdient het eveneens den grootsten lof. Het is geschreven in een vlekkelozen geperfectionneerden stijl, den stijl van iemand die, wat het proza betreft, eerst omtrent zijn vijftigste jaar zijn instrument heeft gevonden, maar dit dan ook meteen meesterlijk en met grote rijpheid beheerst. Men leze dit boek; het lijkt mij onmogelijk, het niet lief te hebben.

1949