Onderzoek en vertoog 2

Vervluchtiging der werkelijkheid

Met zijn bundel Ex Tenebris (Den Haag, A.A.M. Stols, 1948) heeft Ed. Hoornik een gevaarlijk stadium in zijn ontwikkeling bereikt, waarvan men voorlopig niet kan zien, hoe een verdere ontplooiing mogelijk is. De grond voor deze bezorgdheid is psychologisch en berust niet op de formele eigenschappen dezer poëzie. Hoezeer het laatste gevoel van werkelijkheid ten opzichte van het leven voor den dichter als het ware verijlt en verdampt tot onwezenlijkheid, en slechts het nihilistische gevoel van een alles doordringende leegte blijft, gelijk wij dat ook uit moderne existentialistische stromingen kennen, de vormgeving dezer verzen bleef een krachtige en stevige structuur vertonen, welke doet gevoelen dat de uitingsdrift zich verzet tegen de psychische processen van den dichter en daar een tegenwicht van vormt.

Hoornik behoort tot de generatie van jongeren, wier eerste werk, wier eerste bewustwording tussen twee wereldoorlogen tot stand kwam, in de gestadige, uitzichtloze dreiging die toen vooral bij de jeugd de gemoederen beklemde. Zij viel samen met een economische crisis welke er eveneens toe medewerkte, dat, globaal gesproken, aan dat geslacht van jongeren de letter-

[p. 613]

kundige eruditie onthouden bleef, buiten hun schuld, welke toch juist in een zo op traditie berustend gebied als de dichterlijke vorming (met de nadruk op ‘vorm’) onontbeerlijk moet worden geacht.

Van deze groep werd Hoornik al spoedig het middelpunt als tijdschriftleider (Werk, later Criterium), criticus en dichter. Zij was niet geslagen door een droom, gelijk met de z.g. generatie van 1910 het geval was geweest, maar gekweld door een werkelijkheid. Deze dichters zochten die werkelijkheid te benaderen in het alledaagse en gewone. Dit werd hùn sociaal probleem, hùn levensprobleem. Het gevaar van de poëzie die op deze wijze ontstond en, op het voetspoor van het oudere Forum, in wrangheid, cynisme, zelfironie en bijtend sarcasme de elegische klacht der voorafgegane dichters leek te willen smoren, was dat zij te veel in het anecdotische bleef steken. Wat vroeger de bij uitstek dichterlijke stof was van de dromers en vervoerden (Roland Holst!), werd vervangen door het vastberaden streven, vóór alles ‘aards’ te zijn en niet terug te schrikken voor het banale, platte, huiselijke of triviale.

Een dergelijke poëzie bleef noodzakelijk te afhankelijk van het ‘geval’, de directe aanleiding. Menselijk dikwijls treffend, werd zij zelden door de schouwende verbeelding tot algemener geldigheid gebracht.

Als reactie hierop trad een tegenstroming aan den dag, waarin de werkelijkheid ontvlucht werd in een zwevend associëren of een idyllische verbeelding. Tot deze fantaisisten behoren b.v. Aafjes, Lehmann, Achterberg e.a.; Vasalis is met laatstgenoemde van hen de begaafdste.

Het is om dergelijke verschijnselen dat de groei van Criterium ook wel die van het ‘romantisch realisme’ is genoemd. Het verbeeldingselement van de jongeren nam na den druk der bezettingsjaren hoe langer hoe meer een vlucht van de werkelijkheid af, in de richting van een gedroomd Hellas of een idyllisch levensgevoel, waarin de oorlogsspanningen radicaal moesten worden vergeten, en dat gepaard ging aan een streng classicistisch herstel van den metrischen vorm.

Een merkwaardig parallelisme deed zich voor bij de na-oorlogsontwikkeling van Ed. Hoornik en Bertus Aafjes. De hierboven genoemde bundel van Hoornik bevat gedichten, geschreven in 1946 en '47. De bundel van Aafjes, Het Koningsgraf, is samengesteld uit sonnetten, tussen 25 Maart en 1 Mei 1947 tot stand gekomen te Caïro. Het is derhalve moeilijk uit te maken, wie

[p. 614]

van beiden den ander beïnvloed heeft en van groot belang acht ik prioriteitskwesties als deze in den regel ook niet. Vast staat echter, dat bij den een zowel als bij den ander een groots kosmisch nihilisme zijn intrede heeft gedaan, welk, natuurlijk wel met behoud van een deel hunner oorspronkelijke kenmerken, hun thans overwegend trochaeïsche verzen heeft vernieuwd. Bij den een als bij den ander staan wij voor een plotseling duizelingwelkend vacuum: de vertrouwde beelden van deze wereld schijnen eensklaps weggevallen en de dichter die leven, wereld, God en werkelijkheid heeft verloren, blijkt weggezonken in een verbijsterend niets en bevindt zich tegenover dit lege heelal in een positie, die vlak aan den rand van den waanzin raakt. In den prachtigen en diep aangrijpenden bundel van Bertus Aafjes doet dit verschijnsel zich misschien het meest verontrustend voor, als uiting van een verstikkenden angst en een in hoge mate onrustbarende desintegratie van den geest.

Ook bij Hoornik echter is dit sentiment, op een iets dagelijkser plan, nog beklemmend genoeg. De motieven van het alleen-zijn, los van al wat het zielsbezit der persoonlijkheid was, komen in steeds andere gestalte terug. Het lopen langs de spiegelruiten der winkels, waarin de dichter zich ziet staan, maakt hem bewust van de vreemde leegte binnen en buiten hem: ‘Van mijn jeugd af zag ik hoe de dingen anders werden in het spiegelglas’.

Als een heugenis aan den weg, die tot deze volledige ontwaarding der werkelijkheid leidde, roept de dichter soms met een enkel woord de oorlogservaringen op: ‘Banger word ik voor mijn eigen wezen: Dachau schoof een raster voor mijn ziel’. Of: ‘Ik weet zeker, dat het geen verschil maakt, of ik Dachau of de wereld zeg’. Er is een spookachtig automatisme in het levensgevoel van deze poëzie gekomen: de angst voor het niets schijnt alles doordrongen te hebben met een smaak des doods. Het erotische element, dat vroeger in Hoornik zo sterk was, is hieraan geheel ondergeschikt geraakt.

Dooder worden iedren dag de dingen:
melkglas, broodmes, bordje en beschuit.
Automatisch alle handelingen:
loopen, omkijken, een tram opspringen,
blijven stilstaan in een spiegelruit.

Of in een ander gedicht:

Maar nu heb ik nog maar één motief:

[p. 615]

 

niet de dingen, maar hun spiegelingen

 

en de wereld heb ik niet meer lief.

Deze bundel is niet alleen een keerpunt in het oeuvre van Hoornik, maar naar mijn mening ook een hoogtepunt. Hij is representatief voor de existentialistische levensgevoelens van dezen tijd, die echter blijkbaar een strenge vormgeving niet uitsluiten. Hij is een voorbeeld hoe ook ontbindende en ten ondergang leidende sentimenten niet slechts hun bevestiging maar in zekeren zin zelfs hun rechtvaardiging vinden door de dichterlijke geestkracht en gloed, die ze om-munt tot het goud der poëzie.

1949