Onderzoek en vertoog 2

Massaroes en eenzaamheid, humor en tragiek

De hedendaagse Spaanse letterkunde is in ons land nog weinig bekend. Wel zijn reeds verschillende gedichten en toneelstukken vertaald, b.v. door literatoren als Helman en Hendrik de Vries; wel ook worden in lezingen en publicaties vaak pogingen ondernomen het Nederlandse publiek met de moderne Spaanse letteren vertrouwder te maken (met ere moet hier vooral genoemd worden de onvermoeide Dr. G.J. Geers, die deze stof bovendien aan de Groningse universiteit doceert), maar toch is het weinig, wat tot ons komt.

[p. 606]

Weinig, maar hoe belangwekkend. De Spaanse opstand en burgeroorlog; de conflictsituatie in Franco-Spanje; het leed der emigranten in Frankrijk - zij leveren nog steeds, indien al niet regelrecht het onderwerp, dan toch de gevoelsondertoon, waaruit deze romans en novellen, deze liederen en verhalen en toneelstukken zijn ontsproten. Die innerlijke verscheurdheid, gepaard aan de demonische heftigheid, trots, wreedheid, edelmoedigheid en overgave van het Spaanse volkskarakter verlenen een geheel enig accent aan wat hiervan tot ons is doorgedrongen.

In Zeven Rode Zondagen van Ramon Sender bezitten wij naar mijn mening den belangrijksten roman over den Spaansen burgeroorlog. Het boek werd eerder in het Engels vertaald, maar bleef in ons land zo goed als onbekend. Het gaat verder en dieper dan de zoveel omvangrijker en toch zeker zeer gewichtige roman Espoir van André Malraux; het is sterker en echter dan het vermaarde For Whom the Bell tolls van Ernest Hemingway. Zeker, Malraux heeft als vliegerofficier den oorlog aan de zijde der republikeinen meegemaakt. Maar hoewel zijn groot talent natuurlijk zichtbaar blijft, is dit m.i. zijn zwakste werk geworden, een typisch praatboek van iemand, die de eeuwige discussies uit dien tijd precies maar kleurloos weergeeft omdat hij ook zelf niet uit de conflicten kan komen. Hemingway, die toch zo lang in Spanje woonde en een zo uitmuntend waarnemer is, schoot eveneens tekort. Zijn roman is niet meer dan een brillante reportage en raakt eigenlijk alleen den buitenkant. Eerst aan een Spaansen schrijver - en dan nog een van zeldzame begaafdheid - bleef het voorbehouden van binnen uit de gebeurtenissen en de samenleving te belichten uit die Spaanse burgeroorlog-jaren, die als het onheilspellend weerlichten waren dat den storm aankondigde, die welhaast heel Europa zou vernietigen. Een Spanjaard alleen had genoeg innerlijke verwantschap met den psychologischen achtergrond van den burgeroorlog om ons duidelijk te laten voelen hoe sterk daarbij van alle kanten de eigenaardige, moeilijk te vatten karaktereigenschappen, de trotse, koude, harde, mystieke, in zichzelf besloten en tot over alle grenzen mateloze eigenschappen van de Spaanse ziel meespraken.

In langen tijd heb ik geen boek gelezen, dat een zo groten indruk op mij heeft gemaakt. Het is doordrenkt van een ontembaar, woest, onvergetelijk revolutionnair pathos, maar tegelijk schenkt het op wonderlijke wijze den lezer de overtuiging, dat

[p. 607]

het met een koelen werkelijkheidszin en een naar alle zijden voorname en achtenswaardige objectiviteit is geschreven.

Maar met welk een meeslepende verbeeldingskracht en artisticiteit tevens: Van de fascinerend en getrouw weergegeven werkelijkheid uitgaande, rijst het deze realiteit te buiten en te boven door een boeiend en fantastisch betrekken van den kosmos, de bezielde en meelevende beelden van gans de wereld en het heelal in het menselijke. Zo wordt b.v. in het achtste, tiende en het vierentwintigste hoofdstuk plotseling de maan sprekende ingevoerd, met enkele korte woorden als het ware de rol vervullend van het koor in de Griekse tragedie. In het vijfde hoofdstuk is zelfs uitsluitend de maan aan het woord, om op haar wijze het verhaal voort te zetten. Toch doet die vreemde tussenpersoon niet aan als fantasterij, maar maakt de aangrijpende grootsheid der tragische gebeurtenissen te dieper voelbaar.

Het zijn uitgebreide en bonte groepen van personen, die in dezen roman optreden en door den storm der hartstochten, die hier tot wereldhistorie werd, elkander belagen, aanmoedigen, steunen, uitroeien. Heel het bloedige, voor niets terugdeinzende maar toch ook zo gave en onkreukbare Spaanse volkseigen komt in een tableau van zeven Zondagen voor onze ogen tot leven, grotesk, verhevigd, chaotisch, maar grandioos en in een adembenemende spanning. Verschillende hoofdstukken zijn in den ik-vorm van verschillende personen uit geschreven, andere weer in den derden persoon en deze veelzijdigheid van procédé tekent scherp de omtrekken af der figuren en schept orde in de chaotische veelheid. Het gaat natuurlijk niet aan, de gebeurtenissen en mensen uit die veelheid hier in kort bestek te analyseren of ook maar te noemen. Dat is ook niet nodig; door dit dertigtal hoofdstukken vindt de lezer gemakkelijk en ten zeerste geboeid zijn weg. Hoogst merkwaardig is de wijze, waarop in dezen roman de hoofdpersoon tot een diepe psychische tweespalt wordt gebracht door de botsing tussen zijn persoonlijkheid, erotiek en de politieke gebeurtenissen. Hij houdt van twee vrouwen, de een een meisje van verfijnde cultuur, dochter van een reactionnair kolonel, de andere een volkskind, steeds vooraan onder de kameraden bij de revolutionnaire acties en gevechten. Het conflict is diep en smartelijk. Maar de solidariteit en het gemeenschapsgevoel, de politieke overtuiging van Samar, de hoofdfiguur, winnen het tenslotte in dezen tijd en dit land, waar de individuele menselijke reacties en oordelen geheel

[p. 608]

doortrokken zijn van de brandende menselijke zekerheden ten opzichte der actuele sociale strijdvragen. En Amparo, het lieflijke en verfijnde, maar tot een voorbij gegane gevoelswereld behorende kolonelsdochtertje pleegt zelfmoord met een daartoe door haar mededingster, de revolutionnaire Star achtergelaten revolver.

Ook als schildering van de staatkundige stromingen en milieu's van het Spaanse volk in zijn worsteling om vrijheid, vrede, waardigheid en levensgeluk is deze roman onovertroffen. Hij geeft een helder inzicht in de nuances en tegenstellingen der verschillende groeperingen, f.a.i., c.n.t. enz. Hij doorlicht de innerlijke noodzaak van den groten strijd, die in Spanje is gestreden en van zijn bloedige falen.

Dit boek is geladen met de kracht van hartstocht, verruimd door een wijden geestelijken blik en treffend door een meesterlijk schrijftalent.

In den roman van dezelfden schrijver De Tuinman en de Koningin, zijn de gebeurtenissen wederom geplaatst in den Spaansen opstand en burgeroorlog van 1936. Deze vormen echter hier niet meer de hoofdzaak van het verhaal, maar meer den achter grond, waartegen dit zich afspeelt.

In den psychologischen strijd, verscherpt door al de hevigheid van een genadeloze erotiek in de personen op den voorgrond weerspiegelen zich, niet symbolisch maar op de meest regelrechte wijze, de historische gegevens: de politieke botsing en het contrast in wereldbeschouwing, die zich daarnaast en in verbondenheid daarmede afspelen.

De geschiedenis vindt plaats in en rondom het paleis in de buurt van Madrid van een hertog, die tegen de republikeinse regering samenzweert en daarbij omkomt. Zijn vrouw, de jonge en mooie hertogin leeft een eenzaam en hooghartig leven uit een geestesgesteldheid, die in den besten zin aristocratisch moet worden genoemd. Zij heeft daarvan alle deugden: moed, trots, trouw, kracht tot eenzaamheid. Maar zij mist elk geloof in mens en wereld; zij is niet verbonden met haar medemensen, koud en ontoegankelijk en ook als vrouw nog niet ontwaakt. Met de typische harteloze lichtzinnigheid, die karakteristiek is voor den geest van het ancien régime, laat zij zich in het zwembad van haar paleis, waarin zij geheel naakt baadt, een brief brengen door Rómulo, den tuinman; en als haar kamenier, wanneer hij zich aankondigt ontsteld opmerkt ‘Mevrouw, het

[p. 609]

is een man’ lacht zij: ‘Rómulo een man?’

De binnentredende tuinman heeft het gehoord en in het verder verloop dringt het tot hem door, dat de reden tot die geringschatting gelegen is in het sociale feit, dat hij slechts als een huisdier of een huismeubel wordt beschouwd.

Het paleis wordt nu door de republikeinse militie gerequireerd en de hertogin moet zich schuil houden in den toren. Rómulo wordt niet om zijn politieke inzichten, want hij weet niets van politiek, maar omdat hij zich toevallig lid heeft laten maken van een vakvereniging, tot bewaarder van het paleis aangesteld. Hij alleen weet van de ‘ondergedoken’ hertogin. Hij heeft dus nu haar zelf en haar leven in zijn macht, maar maakt daar geen misbruik van en beschermt haar in deze situatie met eigen levensgevaar. Hij heeft haar echter lief en nog steeds brandt het gezegde van dien enen keer hem in de ziel. Er ontstaat dus nu een situatie van een bijna ondragelijke spanning en daarbij geheel doortrokken van de spheer van dood en bloed en bombardementen en gevechten alom en vlak bij, want heel een wereld van helse verschrikkingen staat rondom dit aangrijpende drama tussen twee mensen, een man en een vrouw, wier sociale tegenstelling in één ogenblik in haar tegendeel is omgeslagen, zodat de tegenstelling bleef, maar de plaatsen verwisseld zijn. Of eigenlijk niet verwisseld, want de hertogin doet geen enkele concessie aan de opportuniteit, hoont en sart hem, maar komt toch onder den indruk, ondanks zichzelf, van de grootheid en eenvoud en gaafheid en mannelijke kracht van Rómulo's karakter. Zij is echter gebonden aan een anderen minnaar, uit de wereld der rechtsen, een misdadig sadistisch avonturier, die haar 's nachts in het geheim bezoekt, Rómulo's razernij tot het uiterste brengt en alles nog meer in een situatie van doodsgevaar stelt. Door een misverstand sterft tenslotte de hertogin buiten Rómulo's schuld aan honger en verwaarlozing. Haar laatste woorden zijn: ‘Luister eens Rómulo. Rómulo, je bent de eerste man, die ik in mijn hele leven ontmoet heb. Vergeef me, Rómulo.’ En Rómulo denkt: ‘Nu geloof je in mij. Ik weet, dat je het doet, maar waarom nu? Waarom nu pas? Omdat ik je gewond heb, omdat ik je alleen heb gelaten? Moet het zo gaan? Mag ik je alleen maar op deze wijze hebben? Nu je jezelf niet langer bezit? Waarom? Is dat de wet? De oude wet?’

Dit diepaangrijpende boek is geschreven met een harde, gedrongen soberheid, die den begaafdsten van de jongste Amerikaanse schrijvers eer zou aandoen. De psychologie is meester-

[p. 610]

lijk en de gehele verhaaltrant spreekt van een dusdanige menselijke verdieping en intensiteit dat het boek groten indruk maakt. Ook in deze gruwelijke spheer van algemenen dood en ondergang, verscherpt en verbitterd door het meest meedogenloze persoonlijke liefdesconflict komt telkens het verzoenende element van een verruimenden en tederen humor, die is als een streep zonlicht uit het wolkendek op de kolkende, ziedende golven der zee.

Deze schrijver, in Amerika reeds bekend, heeft zich met één slag vóór in de rij van de beste Europese schrijvers geplaatst.

1948; 1949

Ramón Sender, Zeven rode Zondagen. Vertaald door Hélène J. Meijer. Amsterdam, G.A. van Oorschot, 1948.

Ramón Sender, De Tuinman en de Koningin. Vertaald door Hélène J. Meijer. Amsterdam, G.A. van Oorschot, 1949.