Onderzoek en vertoog 2

[p. 601]

Begrensde verdieping

De tweede roman van Anna Blaman laat ons zien, tot welk een uiterste van vereenzaming het individualistisch egocentrisme gekomen is dat kenschetsend is voor een groot deel der jongere generatie, voor deze schrijfster in het bijzonder en voor de romanfiguren die zij schept en waarin vooral facetten van haar eigen introspectie tot leven komen.

Het boek is minder geserreerd geschreven dan het merkwaardige debuut van deze schrijfster was; het komt langzamer op stoot, anderzijds is het wat groter opgezet dan Vrouw en Vriend. Op een iets groter schaal, omdat er wat meer personen zijn, vindt men hier weer hetzelfde procédé toegepast als daar: één persoon spreekt in den ik-vorm, terwijl het verdere verhaal als geheel in den derden persoon wordt verteld. Overigens is er dan nog ditmaal bijgekomen het verhaal in het verhaal, waarover aanstonds.

Een schrijver bemerkt na geruimen tijd, dat zijn huwelijksleven, door hem als iets prachtigs beschouwd, reeds lang ondermijnd is doordat zijn vrouw een anderen band heeft aangeknoopt. Hij werkt aan een roman, waarin hij zijn vrouw en zichzelf in de hoofdfiguren heeft geprojecteerd, en nadat de door zijn ontdekking ontstane crisis hen uiteen heeft doen gaan, klampt hij zich hoe langer hoe meer vast aan zijn twee hoofdfiguren, waarvan de man als speurder de vrouw als gifmengster moet ontmaskeren en waarin hij zijn eigen problemen en conflicten, die hem ten dode toe bedreigen, van zich af tracht te schrijven. Telkens worden gedeelten van de raamvertelling afgewisseld met gedeelten uit den daarmede tegelijk ontstaanden roman. Een aantal beknopter maar toch duidelijk getekende bijfiguren verlevendigen en verbreden het tafereel. Zo bij voorbeeld vier voor een vacantie samengekomen jonge meisjes, die de tijdelijke buren van het echtpaar zijn geworden, of de hospita van den man uit den roman die met de gebeurtenissen in het hoofdverhaal geleidelijk, maar natuurlijk wat afwijkend meegroeit.

Met veel intelligentie en, ondanks de uitputtende en onvruchtbare geobsedeerdheid door uitsluitend het erotische, toch fascinerend, schildert Anna Blaman met een kracht, welke voor die van Mauriac niet veel onderdoet, de ravages die de demon van den hartstocht in deze slechts op zichzelf geopende, in zichzelf geïnteresseerde zielelevens aanricht. Het belang van deze tot het verwoestend erotische beperkte conflicten en complica-

[p. 602]

ties moet uiteraard als begrensd worden beschouwd. Inmiddels ontkomt de schrijfster enigszins aan die begrensdheid, enerzijds door de ongemeen boeiende technische gedurfdheden en kunstvaardigheden die zij te zien geeft, anderzijds door haar zeldzame gave om in haar werk realiteiten uit het psychologische gegeven overtuigend en waarheidsgetrouw tot gestalte te brengen. Niet echter doordat de ruimere blik van de schrijfster aan de bedoelde begrensdheid een wijder achtergrond en uitzicht geeft. Deze opmerking is geen verwijt. De schrijfster, die voor in de veertig is, heeft laat gedebuteerd en heeft de stof in zich om, bij haar grote begaafdheid, nog een belangwekkende verdere ontwikkeling te vertonen.

Niet in de eerste plaats om de formeel aesthetische waarde apprecieert men dezen roman. De taal is soms verre van fraai: ‘lotsbeslissend gebeuren’; ‘dit gebeuren’; ‘kolen vuurs op haar hoofd stapelen’. Toch heeft dit proza wel degelijk een eigen toon en rhythme. Wat hier echter de belangstelling gaande maakt, is het spel met de beide werkelijkheden uit den roman en uit den door de hoofdfiguur geschreven roman, die ik hier gemakshalve roman A en roman B zal noemen. Zij ontmoeten en doordringen elkander hoe langer hoe zinrijker en nauwer. De overgangen zijn telkens abrupt, zodat met vastberaden hand en bewust van het effect de grenzen der twee realiteiten worden uitgewist. Zo blz. 115: ‘Alide’, (de vrouwelijke hoofdfiguur uit roman A) ‘glimlachend, haar ogen in de mijne. - En dan te denken dat ze’ (de vrouwelijke hoofdfiguur van roman B) ‘schuldig was.’ Verder blz. 199: ‘Er was’ (in het voorhoofd van Alide uit roman A) ‘een zorgengroef in verticale lijn zoals ik’ (in roman A de schrijver van roman B) ‘die bij Juliette’ (de vrouw uit roman B) ‘had gezien.’ Voorts blz. 222: (roman B:) ‘Hij greep haar hand en zei: Het is volbracht... (roman A:) Stil maar, want bovendien was het niet waar, het was nog niet volbracht.’ Een laatste voorbeeld. Blz. 243, waar twee, drie keer van de ene werkelijkheid in de andere wordt overgesprongen, zo plotseling dat men zich goed rekenschap moet geven, in welke van beide romans men zich bevindt: ‘die papieren, die ik’ (roman A) ‘mijn mémoires noem,... zullen... wel... verwaaien... Toen’ (dit geschiedt plotseling weer in roman B) ‘werd er gebeld. De oude vrouw stond voor de deur,’ enz. Door dit procédé krijgt het boek echter ook iets van dat brokkelige en rommelige waarmede de moderne letterkunde in alle landen eigenlijk al sinds den eersten wereldoorlog geprobeerd heeft, het werkelijkheids-

[p. 603]

gehalte der waargenomen wereld te relativeren en te ondermijnen. Het zijn deze en dergelijke procédé's geweest, waarmede men de realiteit te lijf is gegaan sinds Les Faux-Monnayeurs van André Gide trachtte te breken met den klassieken vorm van den psychologischen roman en in de romanlitteratuur expressionnisme, simultaneïsme en vele andere letterkundige experimenten begonnen te domineren.

Dit uit Gide's boek in anderen vorm reeds bekende experimenteren met den gang van het verhaal (bij Anna Blaman het verhaal van den tweedemachtsroman B) dat in verschillende richtingen verschillend wordt uitgewerkt, wordt op den duur een loodzwaar en vermoeiend spel, dat den ernst niet bemantelt maar onderstreept. En toch, hoofd- en bijverhaal versterken elkaar. Beide zijn gebouwd op halve en jaloerse en door eenzame passie gekwelde karakters. Wezens, zich bewegend in een grauwe spheer, fel, gevoelig, maar met ergens een gebrokenheid die alles ondergraaft. Het is de verdienste van de schrijfster dat zij nergens en in geen enkel opzicht heeft getracht, helden van hen te maken.

In weinig geëvenaarde mate bezit de schrijfster het vermogen tot het noteren van gewaarwordingen en indrukken, in hun veelheid en volheid. Een vermogen, dat bovenal op het geheugen berust en b.v. bij een Marcel Proust tot een zeldzame en zeer plastisch gerealiseerde psychologische verdieping heeft geleid, (Aan Proust herinnert ook het uiterst zelden gebruik maken van een indeling in alinea's). De verdieping bij Proust echter omvat stellig een ruimer en minder beperkt gebied van het menselijk leven.

Dit proza is typisch proza uit de school van het tijdschrift Criterium. Het bezit een overweldigende capaciteit tot waarnemen. Een waarnemen dat realistisch is zolang het plastisch blijft, maar romantisch wordt waar het op psychologisch terrein treedt. Vandaar dat romantisch realisme de term was, waarmee het letterkundig streven van Criterium werd gekenschetst. Anna Baman's schrijfwijze vertoont een waarlijk barokken rijkdom aan details, vaak van uiterst rake typering. ‘...getuigenissen van de schoonheidsdrift van de naïeve prol. Vaak stond hij voor zijn laatste aankoop, een Pierrot met een bolbuikige mahoniehouten mandoline in de armen. Hij zei dat die hem zevenhonderd gulden had gekost, hetgeen niet waar bleek naderhand.’ Op dezelfde bladzij: ‘De mond, een vochtig en onrustig ding, verstarde en werd stil: een dode slak.’

[p. 604]

Anna Blaman kijkt soms met een blik, verscherpt door demonischen haat en zo genadeloos clairvoyant als alleen vrouwen kunnen zijn. ‘Maar zij, zij wachtte ook, al was 't alleen maar op een weerzien, een ontmoeten, nieuws, een brief. Verschrikt hield ze de adem in, die holle en verongelijkte stemming was dus verlangen. Steels keek ze op naar Peps die in pyama door de kamer liep. Peps merkte niets. Veel kon er in je omgaan, veel kon je denken zonder dat een ander daar zelfs ook maar erg in had. Er speelde een vaag lachje om haar mooie mond. Mijn wezen achter een façade, dacht ze, een volkomen ondoordringbare façade die niets verraadt... Ze wachtte totdat hij haar blik ontdekte, een lieve blik die niets verried. Ze zag zijn bruine ogen, eerst verwonderd, dan met iets juichend... Ze sloeg haar armen om zijn hals en zei: “We blijven heel ons leven saampies.” - Ze zei het met een tederheid die niets verried. En het ontroerde hem... En onderwijl dacht ze er verder nog op door hoe diep een mens is en hoe gemakkelijk het is die diepten te verstoppen en er in weg te schuilen.’

‘Peps droeg een half kunstgebit. Dat nam hij uit de bovenkaak en borstelde hij schoon, boven de wastafel, zwijgend en van haar afgekeerd. Er waren ochtenden dat ze de voorkamer in liep, als hij dat deed, uit kiesheid en uit weerzin. Maar soms ook bleef ze juist zitten en dan zei ze iets waarom hij lachen moest of waarop hij moest antwoorden en spiedde ze via de spiegel waar hij voor stond naar zijn misvormde lach, zijn lispelende lipbewegingen. Zonder zijn tanden was hij weerloos, en hij wist het. Soms ook overviel ze hem precies op dat moment met tederheid. “Ach lieverd, kom toch even bij me, maar direct.” - Haar stem klonk mild, maar niettemin bevelend, als van een moeder met een absoluut gezag over haar leidzaam kind. Ze greep zijn handen, dwong hem op de knieën, streelde zijn hoofd, vlijde dat aan haar borst en keek hem in de ogen. En dat alles voordat hij zijn tanden weer had ingezet. Ze zag de vreugde in zijn ogen om haar vertedering, waarachter hij geen dubbelzinnigheid vermoeden kon. Ze zag zijn heimelijk bevangen vreugde, zonder tanden durfde hij natuurlijk niet te glimlachen en daarom koos hij een bepaald geluksmasker; roerloze bovenlip, een mond als in naïeve ernst, en alle vreugd verlegd in stralend kijken. Zo maakte ze het hem niet makkelijk. En op een ochtend ging ze nog wat verder. Ze ging naast hem voor de spiegel staan... Hij keerde zich toen af, verschrikt, en deed alsof hij, hoewel nog niet klaar met zijn gebit, iets zoeken ging. Maar zij

[p. 605]

keerde zich daarop ook om, leunend tegen de wastafel, en met dezelfde lach vol uitdaging en praal. “Wat zoek je, lieverd?” vroeg ze. Zo gebeurde er veel heimelijks tussen die twee.’

Bijna sadistisch is een passage als deze, blz. 155: ‘Ze zei het met een overbeschaafde zachte honende stem. Het ging er nu om hem te kwetsen, en zo onbarmhartig mogelijk, dat onbenul. Ze voelde hoe zijn hand die op de hare lag begon te zweten. Ze zag dat zijn gezicht wat dieper naar haar toe kwam hangen, moe, zwetend en bezeerd. Zijn neuspunt hing het laagst, zwaar en misvormd. Dat lange hangende gezicht met zijn misvormde neuspunt drukte groot lijden uit, maar een vulgair lijden...’ De rest van deze passage zal ik den lezer besparen. En wat denkt men van dezen ijskouden hoon: Alide beschrijft voor haar gewezen echtgenoot een hevige scène die zij met haar minnaar Peps heeft gehad. De echtgenoot is aan het woord: ‘Ik luisterde in ademloze spanning, en met een heimelijke wellust van genoegdoening: die arme goede Peps was aardig aan de beurt. Misschien werd hij daardoor een beetje mens, dacht ik schijnheilig...’

Maar genoeg. De rijkdom aan spitse en ook snijdende observaties is zo overstelpend dat aan het citeren geen einde zou komen. Dit boek is vol van de onbarmhartigste confrontatie met de erotische passie en met de smart der erotische passie. Het is een zwaar en eentonig, maar zuiver, eerlijk en sterk boek. Wanneer de schrijfster met haar uitzonderlij talent haar menselijken gezichtskring zou kunnen verwijden, zou zij tot de zeer grote litteratuur reiken.

1948

Anna Blaman, Eenzaam avontuur. Amsterdam, J.M.Meulenhoff