Onderzoek en vertoog 2

Geen spel zonder inzet

In zijn Homo Ludens heeft onze onvergetelijke en onvervangbare Huizinga den culturelen grondslag van het spel ontleed en vele psychologen hebben over den zielkundigen grondslag ervan het hunne gezegd. Men komt hoe langer hoe meer tot de overtuiging, dat ook indien een spel volkomen ondoelmatig en nutteloos en onopzettelijk wordt bedreven, het toch wel degelijk tot niet bewust beoogde resultaten en doeleinden leidt.

Spel zonder Inzet van H. van Grevelingen (Amsterdam, Het Wereldvenster) geeft een beeld van de levenshouding van een groepje mensen uit de artistieke, litteraire en journalistieke wereld van kort na de bevrijding en de schrijver wenst door dien titel, die een voortreffelijke vondst is, deze houding samenvattend karakteriseren. De keuze van deze ontredderde en stuurloze wereld tot stof voor den roman zou er echter ook toe kunnen leiden, te denken, dat het schrijven van een boek als dit eveneens een spel is zonder inzet. Het tegendeel is het geval. Voor den schrijver moet het een innerlijke bevrijding zijn geweest, dit boek te maken en wat ook verder zijn intentie was, iets van dat bevrijdende moet uitstralen naar den lezer. Dat is dan de ongeweten functie achter dit spel geweest.

H. van Grevelingen is het pseudoniem van Dr. J.W.G. Verhage, een oogarts te Hengelo, die op 15 October 1947 plotseling aan een hartaandoening overleed, niet ouder dan 37 jaar. Hij debuteerde met Het Onverbreekbaar Zegel, een soort van trilogie bestaande uit één groot verhaal geflankeerd door twee kleinere en alle drie verbonden door de gedeeltelijke gelijkheid der

[p. 599]

personen. Vestdijk, die naar mijn mening teveel raffinement en berekeningheeft gezocht achter den compositorischen opzet van Het Onverbreekbaar Zegel, die m.i. juist niet zijn sterkste kant was, heeft wel oog gehad voor de grote verdiensten van dit debuut dat vele qualiteiten had, die men eerder bij een reeds ervaren en gerijpt schrijver zou verwachten. De titel van deze triptiek is ontsproten aan het weemoedig inzicht, dat niemand ooit buiten zichzelf kan treden, het zegel van de eigen persoonlijkheid kan verbreken.

Iets van dit gevoel vindt men ook in het posthuum verschenen Spel zonder Inzet terug. Een Hollander, die in de oorlogsjaren met de geallieerde legers heeft meegevochten, komt na de bevrijding terug, vervreemd van zichzelf en anderen en kan niet meer aarden en het onderbroken leven moeilijk hervatten. De vrouw van wie hij hield is met een vriend van hem getrouwd; als hij hen na lange aarzeling bezoekt, blijkt zij bij een bombardement omgekomen. Hij komt nu bij den inmiddels hertrouwden vriend logeren en een ‘spel zonder inzet’ begint tussen deze drie talentrijke maar zwakke en onevenwichtige mensen, nog gecompliceerd door de geldelijke moeilijkheden van het echtpaar, waar de vriend aan tegemoet komt. Het slot is, dat de echtgenoot verdwijnt en na enkele maanden een eind aan zijn leven maakt, waarna de beide anderen uiteengaan.

Indien ooit de waarde der kunst als katharsis - als gemoedszuivering - duidelijk was, dan wel hier. Het onderwerp immers is volkomen gebonden aan de decadente, wilszwakke, doelverloren, twijfelzieke na-oorlogsmentaliteit. Deze wordt echter uitgebeeld op zo evenwichtig beheerste wijze, zo zeer vanuit den afstand der aandachtige en koele aanschouwing en in zulk soepel en rustig voornaam proza, dat die hele beklemmende geestesgesteldheid daarmede doorlicht wordt, aan het tijdelijke moment onttrokken, verhelderd en overwonnen.

Nergens vindt men effectbejag, nergens worden grove middelen gebruikt. Dit proza is genuanceerd. Zij wier tong en verhemelte zijn afgestompt door de te sterk gekruide en gepeperde spijzen, welke veel hedendaagse litteraire schotels waaronder vooral veel volgens jong Amerikaans recept, hun bieden, kunnen dezen roman beter ongelezen laten. Zij zullen teleurgesteld worden door dit zuivere en eerlijke werk, gelijk de verdienstelijke maar te eenzijdig op de Verenigde Staten georiënteerde jonge criticus Adriaan van der Veen in de N.R.C. teleurgesteld was door Het Onverbreekbaar Zegel (11 Jan. '47).

[p. 600]

De oorzaak van het heengaan en daarmede van den ondergang van den echtgenoot uit dit Spel zonder Inzet is natuurlijk een geheel complex van aanleg, ervaringen en reacties, waarvan de schrijver met een zeker fatalisme de onontkoombare noodzaak doet gevoelen, welke de mensen tot pionnen maakt in een onbekend schaakspel. Maar de aanleiding was, dat de inwonende vriend den echtgenoot in zijn financiële moeilijkheden steunde met een groot bedrag, dat hem tot zijn overigens niet voorziene vlucht in staat stelde. Was dit alleen een neiging om te helpen, of speelde hierin mede het verlangen, de vrouw voor zich te winnen? Op bijzonder fijnvoelende wijze maakt de auteur hier den invloed van de onbewuste drijfveren duidelijk en daarmede van het betrekkelijke van alle schuldbegrip. Dit boek zet de traditie voort van den goeden psychologischen roman, die, hoezeer doordrenkt met wijsheid omtrent mensen en leven, niet propageert, polemiseert, bestrijdt of aanprijst.

Een boek als dit pleit dan ook, meer dan welke theoretische beschouwing, voor het pure werkstuk, tegenover de existentialisten en vele anderen die slechts willen weten van een ‘littérature engagée’, d.w.z. waarin men met ‘inzet’ van de eigen vitale belangen zichzelf op het ‘spel’ zet. Het is nuttig dat een nog jong en door en door Nederlands schrijver heeft laten zien, dat ook dit soort van litteratuur nog alle bestaansrecht heeft en dit recht wel altijd zal blijven houden naast een op meer buiten de kunst liggende overtuiging en werking gebaseerde letterkunde. Deze roman van Van Grevelingen is een spel zonder inzet, zo men wil, op sociaal-psychologisch terrein. Maar van een ander standpunt bezien is het nu juist de inzet van dit spel, dat het geen doelmatigen inzet heeft. De inzet immers is die van elk kunstwerk, dat dien naam verdient. Het menselijk streven is er opgegaan en veredeld en in zeker opzicht vereeuwigd in den op het blijvende gerichten vorm.

Stijl en verhaaltrant zijn bijna koel en zouden den oppervlakkigen lezer zelfs eentonig kunnen lijken, te gelijkmatig en effen. Dat komt, doordat de spanningen hier niet direct (als subjectieve, regelrechte onthulling van den schrijver zelf) maar verwerkt aanwezig zijn. Men onttrekt zich moeilijk aan de grote bekoring van dit op vrije, ontspannen, ongetourmenteerde wijze schrijven over getourmenteerdheden.

1948