Onderzoek en vertoog 2

Moedwil geen goodwill

Er zijn twee soorten van cynisme; de ene vindt men voornamelijk bij bejaarde, de andere bij heel jonge mensen. Het ene cynisme is door alle wollen geverfd: het is een resultaat van langdurige ontgoochelende ervaringen en komt veelal voort uit teleurgestelde levensliefde, die in haar tegendeel is omgeslagen. Het andere cynisme doet zich niet voor bij hen, die niet meer in de goede, positieve kanten van het leven of van den menselijken aard geloven, maar integendeel bij hen, die daar a priori nog niet aan geloven. Deze laatsten staan, althans geestelijk, nog in hun puberteit. Zij zijn als de dood voor onecht of vals gevoel en daardoor vervuld van valse schaamte tegenover echt gevoel. Zij zijn eigenlijk cynisch door de beschroomde kwetsbaarheid der jeugd, al zou men dit aan hun rauwe taal niet zeggen, en geenszins doordat het harde leven hen zo gemaakt heeft. Tot dit type

[p. 596]

behoort W.F. Hermans.

Ik wil daarmee helemaal niet zeggen, dat de oorlogsgeneratie, waarvan hij een zo begaafd vertegenwoordiger is, een zacht leven heeft gehad. De schaduw van vijf jaar gevaar, dreiging, ontbering, haat, leugen, onmenselijke wreedheid en uitzichtloze barbarij ligt over haar. Maar juist daardoor werd zij zo geïsoleerd en op zich zelf teruggesmeten; juist daardoor kon zij niet voldoende in aanraking komen met het werkelijke, normale leven en dit leren kennen in al zijn gecompliceerdheid.

Geen wonder, dat het cynisme van deze jongeren niet berust op een doorzien van de dingen, maar van een wereldbeeld uitgaat, dat is vertekend door de spanningen en eenzijdigheden waaronder het tot stand kwam. Voeg daarbij het nonconformisme dat het ontwakende zieleleven op dien leeftijd nu eenmaal eigen is, en het wordt begrijpelijk, dat zelfs het enige bindende en opbouwende element uit de bezettingsjaren, het verzet, niet in staat is geweest deze mentaliteit tot sterker levensbevestiging te brengen. Zij wordt immers door levensangst overheerst. Zij verwerpt ongezien wat zij nauwelijks kent, evenals het bij jeugdige scholieren, nog maar net in de lange broek, tot de ‘bon ton’ behoort, onder elkaar over meisjes te spreken met de verveelde superioriteit en blaséheid van oude, geroutineerde roué's.

Hoogmoed is aan een dergelijke houding evenmin vreemd en in dezen hoogmoed zit al een element van vitaliteit: hij is de trotse weigering, zich door een nivellerenden en stijllozen tijd te laten annexeren. Cynisme is overigens niet de enige gestemdheid, waarmede iemand als W.F. Hermans zich schrap zet tegen de werkelijkheid, die hij niet aanvaarden wil. Hij ontvlucht die ook in het surrealisme. Het is merkwaardig, dat overal in de Europese litteratuur een herleving van het surrealisme te constateren valt, dat men toch na een korten bloeitijd onder Breton allang dood waande. Reeds lang voor den laatsten wereldoorlog hadden bij ons Adriaan van der Veen en Belcampo het surrealisme weder een plaats in het proza gegeven, Noordstar in de dichtkunst. Na de bevrijding bleek het surrealistisch proza zich in iemand als Ferdinand Langen vernieuwd te hebben. En ook in W.F. Hermans.

Het resultaat van den eersten wereldoorlog voor de letterkunde was een optimistisch humanisme, veelal vermengd met sterk revolutionnaire toekomstverwachtingen. Het expressionnisme, in zijn uitbarstenden, vormbrekenden, exclamatorischen stijl vertolkte deze gezindheid. Na den laatsten wereldoorlog zijn

[p. 597]

de jongere litteratoren echter allesbehalve op de samenleving gericht. Het feit van de recidive heeft hen voor alle illusies behoed. De litteratuur ontsnapt thans de realiteit niet door de expressionnistische verheerlijking der menselijke goedheid, eenheid en broederschap. Maar óf in cynisme; óf in een naar den vorm streng beheerste, classicistische, arcadische idylle (b.v. Aafjes' Voetreis en de academische poëzie van zovele jongeren); óf in het surrealisme - in een fantasie die met gebruikmaking van alle attributen der werkelijkheid, aan deze haar wetmatig karakter ontneemt.

Aan de streng volgehouden en bijna mathematisch wetmatige surrealiteit van een Kafka hoeft men inmiddels bij deze jongeren niet te denken. Ook diens zinrijke ethisch-metaphysische achtergrond ontbreekt in den onlangs verschenen novellenbundel van Hermans. Zijn fantasie is tegelijk spontaner, irreëler en minder diepzinnig. Toch overtuigt deze bundel van zeven prozastukken stellig van het talent van den schrijver.

Wie zijn werk gevolgd had, wàs daar trouwens van overtuigd. Als essayist had Hermans bereids de aandacht getrokken door op onbehouwen toon herhaaldelijk een opvallend groten mond op te zetten en zich ten aanzien van zijn collega's te buiten te gaan aan een zure, onaangename rauwe taal, die buitenstaanders een geringen dunk moet geven van de beschaving en de innerlijke kwaliteiten van schrijvers. Vooral een polemiek met Marja, die op dezelfde wijze repliceerde, is in dat opzicht berucht gebleven. Zijn naam dankt W.F. Hermans echter gelukkig niet aan zijn geluidsterkte. In 1944 verscheen clandestien een verzenbundeltje Kussen door een rag van woorden, dat deel uitmaakt van den in 1946 in het licht gegeven bundel Horror Coeli. In 1947 publiceerde Hermans zijn roman Conserve die zeer mooie gedeelten bevat en door Vestdijk met geestdrift begroet werd. Ook fragmenten van den roman Tranen der Acacia's, in Criterium verschenen, droegen dat onmiskenbare accent van uit beperktheid en nood geboren oprechtheid, dat veel uitingen van deze oorlogsgeneratie (b.v. ook De Avonden van Simon van het Reve) tegelijk zo navrant en zo treffend maakt. Inderdaad geven de woorden Moedwil en Misverstand zeer goed weer, wat Hermans als de drijvende kracht van het menselijk bestaan ziet en tot op zekere hoogte ook wel de geestesgesteldheid, waarmede hij zelf dit bestaan tegemoet treedt. Een eigenaardige, grimmige humor, zonder mildheid, niet te verwarren met ironie en in de wandeling als galgenhumor te betitelen, is

[p. 598]

daarvan het gevolg.

Al deze verhalen zijn daarmede gekruid. Hij vormt, in de verknoopte wegen van zijn fantasie, de charme en de aantrekkelijkheid van deze novellen of korte prozastukken, van welke ik Electrotherapie, Dokter Klondyke en Het Lek in de Eeuwigheid het meest apprecieer. Deze lichtvoetigheid, bij alle onbehaaglijkheden van de spheer en van het ‘misverstand’ zal het boek dan ook wel redden voor de meeste lezers, bij wie overigens uiteraard de ‘moedwil’ het tegendeel van enige goodwill oplevert.

1948

Willem Frederik Hermans, Moedwil en Misverstand. Amsterdam, J.M. Meulenhoff.