Onderzoek en vertoog 2

Nico van Suchtelen bij zijn zeventigsten verjaardag

De zeventigste verjaardag van Nico van Suchtelen biedt een geschikte aanleiding om ons te bezinnen op de betekenis die deze zo veelzijdige figuur voor het Nederlandse geestesleven en meer in het bijzonder voor onze letterkundige beschaving heeft. Daarbij dringt zich al dadelijk het gevoel op den voorgrond, dat het overschouwen, op zulk een gedenkdag, van een geheel levensoeuvre ons bij Van Suchtelen niet de gewaarwording geeft, alsof wij over een afgesloten periode, over een verleden spreken. Het is kenschetsend voor het ondogmatische en het onstelselmatige in zijn persoonlijkheid en denken, dat deze schrijver, hoewel trouw aan zijn karakter en aanleg, steeds levend is gebleven. Dat hij zich voortdurend is blijven ontwikkelen, om zich in telkens weer andere aspecten van zijn werkzaamheden te geven met volle, warme vitaliteit. Een dergelijke, tot op den leeftijd der sterken moeiteloos bewaarde levenskracht kan zich alleen voordoen bij iemand die, niet egocentrisch en eenzijdig op het eigen zieleleven gericht, aanhoudend nieuwe impulsen en aansporingen krijgt uit de samenleving waarvan hij zich deel en uiting voelt. Alleen bij iemand met een levendige belangstelling voor den tijd en de wereld in dien tijd; met een gevoel van roeping ook, en van verantwoordelijkheid voor den medemens, is dat mogelijk. Iets van den paedagoog en van den profeet beiden moet men dan wel in zich hebben, en Nico van Suchtelen heeft zowel het een als het ander, maar gelukkig zon-

[p. 593]

der een zweem van schoolmeesterij. Van den profeet heeft hij het vuur en de eerlijke overtuigdheid, van den opvoeder heeft hij de mensenliefde en vooral het optimisme. Dr. J. de Graaf (Le Réveil littéraire en Hollande et le Naturalisme français, 1938) rekent hem dan ook met een zestal andere auteurs uit het begin der eeuw onder hen, die ‘sont animés du même optimisme, d'une même confiance dans l'humanité. L'homme est réhabilité; il n'est plus l'être qui obéit à ses instincts, à une volonté obscure; abandonnant son attitude de passivité il se consacre à l'action, à la lutte, au noble effort de “monter”, de reconquérir sa liberté’.

Inderdaad kan men moeilijk een juisten kijk op de gestalte van Nico van Suchtelen verkrijgen, zo men hem niet ziet als doordrenkt met dat nobele Europese humanisme, dat omtrent het eerste decennium onzer eeuw opkwam, uit de benauwenis van een van pessimisme, positivisme, mechanisme en naturalisme doortrokken mensheid, als een haken naar, een geloof in een beter leven en een gelukkiger wereld; een streven dat wel in zijn aesthetische maar niet in zijn ethische componenten losgedacht kan worden van de toen krachtige en ook bij de kunstenaars alom opkomende nieuwe progressiviteit en sociale dromen. Ook de eerste wereldoorlog heeft deze ontwikkeling niet kunnen onderbreken, hij heeft haar integendeel versneld.

Van Suchtelen werd voor de vormeloze en te gemakkelijke vaagheden van enkele humanitair gerichte, vooraanstaande publicisten uit dien tijd bewaard door zijn wetenschappelijke denkscholing; was chemie niet zijn oorspronkelijk studievak geweest? Deze geest was exact en gedisciplineerd; maar toch aangeroerd door dat vleugje naïveteit zonder hetwelk ook den bestbedoelende al spoedig de lust vergaat, langer deel te hebben aan den even ondankbaren als dubieuzen Sisyphus-arbeid ter verbetering van mens en maatschappij.

Niettemin, zoals gezegd, tegenover de waarlijk al te argeloze en wereldvreemde ideaal-ficties van b.v. een Van Eeden bleef Van Suchtelen, ondanks zijn aspiraties, de meer critisch denkende aanvaarder van een werkelijkheid, welke hij ook dan niet uit het oog verloor, wanneer zij niet aan zijn sympathieke bedoelingen beantwoordde. Dit blijkt wel overduidelijk uit zijn op Walden spelenden eersten roman Quia Absurdum. Maar het is ook zeer karakteristiek voor dezen auteur, die zonder den sleutel van dat eerste boek nooit geheel te begrijpen zal zijn, dat hij nergens zonder een bijna medeplichtige vertedering en genegen-

[p. 594]

heid de dwaasheden van de Gooise mensenverbeteraars bespotte, waartoe hij immers, op een zoveel hoger plan, in zekeren zin zelf behoorde. Van Suchtelen, die in een belangrijk deel van zijn oeuvre een satyrischen inslag heeft, is nooit hatelijk, venijnig, sarcastisch. Hij lacht mild-ironisch om de menselijke tekorten en dwaasheden.

Een jonger geslacht is feller, humorlozer en agressiever, en op dien grond zou men een boek als Quia Absurdum en ook ander werk van dezen schrijver in zeker opzicht wellicht verouderd kunnen wanen. Toch is dit niet het geval. Immers, de wijze distantie die uit dezen zachtaardiger humor spreekt, is niet aan een overtuigingloos scepticisme toe te schrijven, maar eerder aan bescheidenheid en mensenliefde en vooral verdraagzaamheid, eigenschappen die in wezen nimmer verouderd zullen aandoen, zolang de laatste glimp van civilisatie niet van de wereld is weggevaagd. Van Suchtelen behoort met enkele anderen tot dat zo zeer Hollandse en toch slechts bij uitzondering voorkomende soort van wijsgerige litteratoren, bij wie de beschouwelijk philosophische natuur den kunstenaar niet heeft gedood. Ook Verwey, die andere Spinozist, behoorde er toe. Deze noemde Quia Absurdum de zelfbevrijding van een mensengeest. En zo al enkele typische eind-negentiende eeuwse problemen in dienzelfden vorm niet meer in onzen tijd voorkomen, het boek heeft nog niets van zijn veroverende charme, zijn lichtvoetigheid en menselijkheid verloren.

Dat Van Suchtelen zoveel verschillende aspecten van het geestesleven vertegenwoordigt; dat hij romancier is, philosooph, dichter, psycholoog, toneelschrijver, paedagoog, vertaler, socioloog, econoom, terwijl hij als uitgever in het volle maatschappelijke leven stond, en dit alles zonder ook maar in enig opzicht iets van den dilettant aan zich te hebben, dit is, behalve uit de bewegelijkheid van zijn geest en de breedheid van zijn aanleg en blik en belangstelling, vooral te verklaren uit dien onvergetelijken tijd tussen '90 en '10, toen het levensgevoel totaler, voller, rijper en meer van cultuur doortrokken was. Ik kan er niet aan denken, hier over die vele afzonderlijke aspecten, of zelfs maar alleen over de vele zuiver litteraire werken van Van Suchtelen te spreken, en dat is ook niet de bedoeling. Deze korte inleiding immers wil niet anders zijn dan een getuigenis van erkentelijkheid van iemand die, een vijftien jaar jonger, nog dicht genoeg bij den jubilaris staat, om te kunnen inzien hoe ontzaglijk veel zijn generatie en ons gehele geestesleven

[p. 595]

aan de Erasmiaans veelzijdige figuur van Nico van Suchtelen te danken hebben. Dit is geen phrase, maar een werkelijkheid die overtuigend is gebleken door de ongewoon grote oplagen, die vele werken van den schrijver hebben bereikt, en dit zonder enige litterair-artistieke concessie te doen. Deze stem werd verstaan, deze woorden spraken tot het hart van het volk en beantwoordden aan het beste van dat volk. De Nederlandse aard is in het algemeen bespiegelend en ethisch, en behept met een sterk gevoel voor sociale rechtvaardigheid. Al deze eigenschappen bezit ook Van Suchtelen, maar bij hem zijn ze gesublimeerd tot scheppende krachten, die een oeuvre tot stand hebben gebracht, dat tegelijk op fascinerende wijze een tijdvak weerspiegelt en, daar boven uit gaande, waarde hield en houdt voor de toekomst.

Hij zal blijven leven als een van de vernieuwers na de periode van '80, de techniek van den toen in zwang zijnden psychologischen roman op pionnierswijze doorbrekend en verruimend, een van de grote voorgangers die den overgang hebben gevormd, na den dood van positivisme en naturalisme, naar een nieuwen tijd. Dat hij dit niet alleen gedaan heeft, maar het zo schoon, zo breed humaan, zo innemend en, ondanks zijn grote successen, bescheiden gedaan heeft, dat maakt dat hij zo dierbaar is aan ons allen.

1948