Onderzoek en vertoog 2

Gomperts geheelonthouder?

Naar aanleiding van zijn optreden bij de culturele manifestatie der studenten is destijds in een der weekbladen in een polemiek, waarvan ik mij overigens niet veel herinner, den heer H. Gomperts verweten, dat hij ten aanzien van de kunst een ouderwets ethisch standpunt innam en padvinders-idealen huldigde. De heer Gomperts antwoordde, meen ik, dat hij niet zijn eigen opvattingen maar die van den auteur Forster had weergegeven.

Nogmaals, ik herinner mij de feiten zo weinig nauwkeurig dat het best kan zijn, dat ik ze onjuist heb meegedeeld, waarvoor ik mij dan bij voorbaat verontschuldig. Maar van belang is ook niet zozeer, of nu juist dit is gezegd, als wel dat een representatief woordvoerder ener jongere generatie de letterkunde, evenals in, laat ons zeggen, 1860 toch weder aan ethische postulaten onderhevig ziet. Van hem is dit niet te verwonderen. Hij was een adept van Forum, debuterend in Forum, tot zichzelf gekomen in den Forum-tijd. De cultus der persoonlijkheid, destijds door dit ons tijdschrift geponeerd, bracht vanzelf met zich mee een niet in het aesthetische maar in het morele zetelenden maatstaf der kunstbeschouwing. Want zelfs indien men onder dat morele geen gangbare zedeleer verstaat, bleef toch de eis van de zo onthullend mogelijke uitdrukking van de oorspronkelijke persoonlijkheid en het is aan geen twijfel onderhevig dat deze menselijke eis tevens een ethische is.

Een ruim gebied van de kunst wordt daardoor echter uitge-

[p. 571]

schakeld en ik maak mij sterk dat een groot aantal kunstenaars van iedere generatie zich bij dezen vorm van moderniteit niet prettig voelt. Zeker, kunst is geen genotmiddel zoals tabak en jenever. Zij is inderdaad, dat kan worden toegegeven aan de zedekundige jeugd, een zelf-expressie. Maar dan een die dat zelf projecteert tot iets boven-persoonlijks van algemener geldigheid en duurzamer waarde. Deze transformatie geschiedt echter juist door, - of liever gezegd: is -, het aesthetische.

Het is te begrijpen en tot op zekere hoogte te billijken, dat de nieuwe generatie - ik denk nu niet zozeer aan Gomperts als aan zijn jongere volgelingen - geboren als het ware met den rug tegen den muur, geneigd is ook in de kunst een ethiek te verlangen daar zij sinds haar vroegste bewustwording lijfelijk en persoonlijk heeft moeten kiezen tussen goed en kwaad, tussen mens en onmens. Maar deze jongeren zouden in strijd komen met juist dat, waarvoor zij streden, als zij het aesthetische verloochenden, de schoonheid die de bron is van het kunstwezen. Een al te puriteinse angst voor dit zonder meer genieten (van het schone) berust op een benepen vóórtachtigse dominees-traditie tegenover meisjes-zoenen, tabak, jenever en kunst zonder lesje of moraaltje. Deze oorlogsgeneratie heeft alleen in wit en zwart leren denken, en daarin steekt ongetwijfeld een kracht. Maar bij dat zwarte moet de tendenz-loze kunst niet worden ingelijfd. Vrijheid is alleen in schoonheid, schoonheid in vrijheid.

1947