Onderzoek en vertoog 2

Gesublimeerde nuchterheid

Dit werk is niet harteloos, integendeel. Maar het is koel. Het heeft echter van die koelheid de positieve, niet de negatieve zijde. Het is beheerst; het is nuchter zoals de landaard dat op zijn best kan zijn. Het is critisch en ironisch en gedistancieerd en daardoor voornaam, zoals dit b.v. ook met Letje van Top Naeff het geval is. Het heeft een lichte ironie maar ziet de kleine dingen des levens met liefde, en niet neerbuigend. Deze koelheid wordt nergens koud of kil.

Wie zo op een afstand en met helderen blik, maar toch nauwkeurig de sentimenten kan natekenen, moet een rijp mens zijn. Hieruit volgt reeds, dat deze zeven novellen het werk zijn van een persoonlijkheid, van een persoonlijken geest, en dat daardoor behalve de visie ook de toon en de stijl zeer eigen zijn geworden. Soms zelfs al te zeer; dan werd de eigenheid eigenaar-

[p. 567]

digheid. Het valt niet te ontkennen, dat hier ondanks een bewonderenswaardig rijke woordkeuze de woordschikking dikwijls tot een te geregeld terugkomende manier wordt; dat het te veelvuldig gebruik van den voltooid verleden tijd het beoogde effect der grotere levendigheid schaadt door ditzelfde teveel, en dat het herhaaldelijk teruggrijpen op archaïsche woorden tezeer een behaagzuchtige litteraire kunstgreep is. Maar zoals men van sommige mensen kan houden juist om hun gebreken, moet ik tot mijn schande bekennen, dat een van de redenen, waarom dit boek mij zo dierbaar is, juist is gelegen in de charme dezer misschien ietwat kunstmatige, maar hoezeer bekoorlijke, vaststaande syntactische en grammaticale wendingen.

Misschien komt dit, doordat zij niet op toeval of gril berusten. De stijl is hier zo persoonlijk doordat hij geen keurslijf is maar een spelen met de stof, dat uit de koele geamuseerdheid voortkomt van den geest der schrijfster. Geest is eigenlijk een aardig woord, omdat het ook ‘esprit’ betekent. Uit het een komt het andere voort: beide betekenissen zijn met elkaar verwant. Waar immers de geest zijn critische en intellectuele functies uitoefent, waar het gevoel met fijne intelligentie wordt genoten en bekeken, daar is reeds het zaad uitgestrooid, waaruit de humor ontkiemt.

Bij mevrouw Van Haersolte wordt deze humor nergens nadrukkelijk of opzettelijk. Hij is zeer natuurlijk. Hij doorlicht en verheldert het menselijk leven en geeft er een perspectief aan, maar zonder pretentie en zonder stelsel. Men kan deze schrijfwijze een verdiept realisme noemen, maar verzacht en beschenen door de ironie, die alles in een stil en toch soms juist wel romantisch licht zet. Romantisch is vaak ook de keuze van de stof; de historische spheer in drie der novellen: in het grote De Stemmen, voorts in De Spinnepoppe, dat misschien het meest geslaagd is, en in de laatste: Mevrouw Christina van Keldoenck.

Ik wees op het rijpe van deze kunst. Dat komt tot uiting in de als vanzelf sprekende en nooit opdringerige levenswijsheid waarmede, en met de luchtigste intonatie, over de vragen en achtergronden van het menselijk bestaan wordt gesproken. Dat deze prozastukken een vaak diepzinnige beschouwelijkheid aanduiden achter een lichten en sierlijken toon is niet alleen aan de hierboven genoemde vaderlandse nuchterheid te danken, maar ook aan den inslag van de Franse beschaving op dezen geest. Korte schetsen als de titelnovelle waar het boekje

[p. 568]

mee aanvangt of Hang- en Sluitwerk zijn juweeltjes van een bij ons te schaars florerend litterair genre, en waarvoor een Anatole France zich niet geschaamd zou hebben. Het grote boerenverhaal De Stemmen behandelt, in de zo kundig getroffen spheer van het Overijsel der vorige eeuw, een vrouw die door hallucinaties wordt bezeten. Het knappe van de wijze van behandeling is, dat de schrijfster hier niet is vervallen in een goedkope geheimzinnigdoenerij met pseudo-occultistische kitsch, maar, terwijl zij boven haar onderwerp is blijven staan, zozeer de obsessie van de werking van een pathologisch zieleleven op de omgeving heeft laten voelen en dit geheel verweven heeft met den achtergrond van de andere betrokken personen en de buurschap. Ook het historische van de gehele atmospheer is bijzonder kunstig gesuggereerd, sober, zonder vertoon van kennis, maar door een feilloze keuze van detail en woord. Het zelfde geldt voor De Spinnepoppe, dat echter geserreerder is en daardoor nog geslaagder.

Het is helaas bij het grote oppervlakkige gedeelte van het lezerspubliek gewoonte, om alleen te vragen naar werk van de jongere generatie, dan nog liefst van auteurs beneden de drie en twintig jaar en dàn nog weer liefst daarenboven een pas verschenen debuut, en voor niets anders aandacht te hebben. Ik geef toe, dat onder de genoemde categorie allerbelangrijkst werk kan schuilen. Het zou echter zonde en jammer zijn, mocht ‘Sophia in de Koestraat’, dat alle opmerkzaamheid en waardering verdient, van een dusdanig vooroordeel de dupe worden.

1947

Amoene van Haersolte, Sophia in de Koestraat. Amsterdam, Uitg. Mij. G.A. van Oorschot, 1946