Onderzoek en vertoog 2

[p. 563]

Brieven en discretie

In het zomernummer Pen en Penseel van het maandblad Critisch Bulletin schrijft Prof. P.H. van Moerkerken over Het Witsenhuis en zijn Kunstenaarskring. Hij zegt daarin o.a.: ‘De belangrijke plaats van de schrijvers in het leven van Witsen, en van Witsen in het leven der schrijvers, wordt bevestigd door de verzameling der meer dan 1200 bewaard gebleven brieven, waarvan het grootste gedeelte aan den schilder, een klein gedeelte aan zijn weduwe was gericht. Zij zijn afkomstig van ongeveer negentig onderling zeer verschillende correspondenten, bijna allen schilders en schrijvers. Laat ik slechts enkelen noemen van wie er brieven in groot aantal zijn: Isaac Israëls, Jan Veth, Tholen, Breitner, Bauer. Wat de totale hoeveelheid brieven aangaat overtreffen de letterkundigen de schilders. Maar bij wie zal ik Jacobus van Looy rekenen, die zijn 56 epistels illustreerde met krabbels en sonnetten? Jan Hofker heeft er de meeste geschreven (217), waaronder zeer uitvoerige. Dan volgt Willem Kloos met een 160-tal; verder Hein Boeken, K.J.L. Alberdingk Thijm, Frans Erens, Ch. van Deventer, Arn. Ising Jr., Arthur van Schendel, Piet Tideman. Allen wier namen of werken nog in groter of kleiner kring voortleven uit de culturele herleving van omstreeks 1885 zijn vertegenwoordigd in dit brievenarchief. Aletrino, Van Eeden, Verwey, Gorter, Dijsselhof, Karsen, Diepenbrock, Derkinderen, Roland Holst, Toorop, Verster en zovele anderen, ook zij schreven aan Witsen openhartig en in warme vriendschap.

Men mag zeker wel onderstellen dat de ontvanger dezer brieven ze alleen heeft bewaard omdat ze hem dierbaar waren en misschien ook met de bedoeling ze in later jaren nog eens te herlezen. Zijn weduwe behield ze uit piëteit voor hem en voor de afzenders; zij is het die bepaalde dat dit gedeelte der nalatenschap eveneens aan het Rijk zou worden geschonken. Als kostbare documenten zijn ze nu veilig opgeborgen in de handschriften-verzameling van de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage.

De schrijvers er van zullen ze wel niet voor vreemde ogen hebben bestemd! Maar nu eenmaal ook dit deel van het verleden aan onze belangstelling is prijsgegeven, zal de toekomstige geschiedschrijver van het cultuur-tijdperk vóór en na 1900 in deze schat van vaak haastige schrifturen veel kunnen vinden, dat hem de onderlinge verhouding der kunstenaars juister dan te voren doet zien.’

[p. 564]

Juridisch berust het auteursrecht van een brief niet bij den geadresseerde, maar bij den schrijver. Het is echter meer de morele kant van het geval dien ik onder het oog wil zien. Hier staat een algemeen belang tegenover particuliere belangen. De wetenschap van de litteratuurgeschiedenis, de kunstgeschiedenis, de cultuurhistorie is er dikwijls ten zeerste mee gebaat, dat het publiek door den druk en de uitgave kan kennisnemen van brieven van vooraanstaande personen op dit gebied. Meestal echter bevatten dergelijke niet voor publicatie bestemde brieven zoveel van particulieren aard, dat het zowel tegenover de nagedachtenis van den schrijver zelf als ook tegenover diens nabestaanden en nog levende vrienden, alsmede ten aanzien van een aantal met name genoemde of aangeduide personen niet verantwoord zou zijn tot openbaarmaking der correspondentie over te gaan.

Wat moet nu zwaarder wegen? Soms heeft de overledene een desbetreffende wilsbeschikking nagelaten die de zaak vereenvoudigt. Zo heeft Marsman destijds uitdrukkelijk verboden, dat er iets van hem in druk gegeven zou worden dat hij niet zelf daartoe had aangewezen en natuurlijk heeft men zich volstrekt en volledig daaraan te houden. Overigens zal een Marsman-archief in de Koninklijke Bibliotheek, dat zoveel mogelijk van het overige werk bevat, geraadpleegd kunnen worden voor studiedoeleinden door bonafide onderzoekers op dit gebied. Natuurlijk zal daarbij gewaakt moeten worden tegen het misbruik, dat hierbij toch nog indiscrete publicaties gedaan zouden kunnen worden. Maar daartegen zou in rechte kunnen worden opgetreden. Ook vele van de dikwijls zo belangwekkende en treffende brieven van den dichter zouden hier wellicht een plaats kunnen vinden. Enkele vindt men verspreid in het in September 1940 verschenen Marsman-herdenkingsnummer van Criterium, maar toen was de bedoelde beschikking dan ook nog niet bekend.

Niet ten aanzien van brieven, maar dan toch van hun Journal hebben Jules en Edmond de Goncourt een testamentaire beschikking gemaakt. Deze voor de kennis van de artistenwereld en de algemene beschaving van hun tijd uitermate interessante roddelpartijen, elegant, venijnig, beheerst, dodelijk sarcastisch, vaak onrechtvaardig en tot in de intiemste bijzonderheden tredend mochten tot nu toe slechts in geselecteerde uittreksels het licht zien. Helaas! nu dan eindelijk vijftig jaar na den dood van den laatstgenoemde zijn verstreken en daarmede de wettige ter-

[p. 565]

mijn waarin volledige publicatie was verboden, is er geen papier genoeg om aan de bestaande vijftien delen nog eens het drievoudige toe te voegen. Maar bovendien is het aantal van zeer gespecialiseerde culturele snuffelaars, die nu na zoveel jaren, nog voldoende belangstelling zouden hebben voor deze malicieuze fluistercampagnes over deels volkomen vergeten figuren uit het midden der vorige eeuw, wel uiterst gering geworden. Wat toen een sensatie zou zijn geweest, interesseert nu niemand meer.

Wat moet men dan doen? Niet ieder zal toch het enigszins naïeve middel te baat nemen van Willem Kloos en zijn echtgenote, die zelf nog bij hun leven hun eigen minnebrieven (aan elkaar) hebben uitgegeven. Van Van Eeden zijn brieven aan Thorn Prikker gebundeld, nog bij zijn leven, en ook zagen zijn brieven aan Borel het licht, door deze zonder overleg met Van Eeden persklaar gemaakt en na Borel's dood, een jaar na die van Van Eeden, met onbelangrijke weglatingen verschenen. Meestal zijn dergelijke publicaties speciaal uitgezocht, bewerkt, gechâtreerd, op dezelfde wijze, die aan Van Eeden's even onwetenschappelijk uitgegeven Dagboek alle waarde ontnam. De Profundis - ander voorbeeld - bleef een document, zo verregaand onvolledig, dat het voor het gehele onderzoek van Oscar Wilde tientallen jaren een zowel litterair als psychologisch verkeerden en zelfs vervalsenden indruk heeft gegeven. De volledige brief aan Douglas berust in de bibliotheek van het British Museum en de termijn, dat publicatie in zijn geheel verboden is, is bijna verstreken. Want dat de Duitse editie Epistula in Carcere et Vinculis, en de daarnaar weer vervaardigde wilde Engelse uitgaven den authentieken tekst letterlijk en compleet zouden geven, waag ik te betwijfelen.

En wat moet er gebeuren met de brieven van E. du Perron? Zij zijn van grote betekenis, vooral ook voor de nadere kennis van den schrijver zelf, en zijn boeiend en voortreffelijk geschreven. Zij schetsen een zeer markant beeld van de wereld van letterkundigen en kunstenaars, met wie hij in aanraking is geweest, maar ongetwijfeld zou de publicatie zeer gemengde gevoelens opwekken bij tientallen niet alleen van zijn talloze tegenstanders maar ook van zijn vrienden. E. du Perron was nu eenmaal een strijdbare figuur die geen blad voor zijn mond nam, zelfs niet in wat hij voor de drukpers bestemde. Maar in zijn uiterst openhartige brieven vindt men uiteraard nòg minder beperkingen uit overwegingen van zachtmoedigheid of vrees, te kwetsen.

[p. 566]

Ten slotte zal degeen, die hierover te beslissen heeft, een keuze moeten doen tussen het algemeen, litterair-historisch belang en het belang van de persoonlijke gevoeligheden. Een volstrekt radicale keuze zal wel niet mogelijk wezen en de meest practische oplossing zal wel zijn, een gedeelte der brieven nu dadelijk en een ander gedeelte over, laat ons zeggen, dertig jaar te publiceren. De regelrecht betrokkenen zullen dan, voor zover nog in leven, wat onverschilliger zijn geworden en hun kinderen behoren tot een minder gevoelige generatie. Maar wàt, dadelijk of veel later, wordt uitgegeven, moet wel volstrekt ongewijzigd en zonder enige schrapping worden gedrukt, anders kan men het beter laten. Een gekuiste uitgave van Du Perron zou nog minder bevredigend zijn dan de bestaande van het Journal der Goncourt's.

Ikzelf zit met de moeilijkheid van de uitvoerige en belangwekkende correspondentie van Johan Andreas dèr Mouw, nu mijn uitgave van zijn Verzamelde Werken in zes delen in voorbereiding is. Maar deze grote dichter behoort tot een tijd, waarin de persoonlijke gevoelsuitstorting een grotere plaats innam in den omgang en het dagelijks leven. En dit maakt de overweging van publicatie en het hele probleem van deze uiterst belangrijke correspondentie nog veel moeilijker.

1947