Onderzoek en vertoog 2

Drie houdingen in de kamplitteratuur

Naast de eigenlijke verzetslitteratuur, die, tijdens den oorlog clandestien verschenen, zich tegen de onderdrukkers van onze vrijheid en levensrechten richtte of na de bevrijding haar stof ontleende aan den ondergronds gepleegden weerstand, is na den oorlog ook een aantal geschriften gepubliceerd, dat tijdens de bezettingsjaren in concentratiekampen, strafkampen en vernietigingskampen hier en in het buitenland, is tot stand gekomen. Vele daarvan werden in het diepst geheim en met groot levensgevaar bij eventuele ontdekking op minuscuul kleine

[p. 559]

vodjes papier gekrabbeld en op de onmogelijkste plaatsen verstopt, vanwaar zij na de bevrijding weggehaald konden worden. In bijna alle gevallen betrof het hier geen vak- of beroepsschrijvers, maar gelegenheidsauteurs die, onder den drang der dreigende situatie waarin zij zich bevonden, uit een vaak onbewuste neiging tot psychische zelfbescherming en zelfhandhaving hun ervaringen en overdenkingen te boek stelden.

Als zodanig is als Schrift van De Vrije Bladen onder het pseudonym Loden Vogel een boekje verschenen, bescheidenlijk getiteld Dagboek uit een Kamp. Het heeft voortreffelijke kwaliteiten. De eerlijkheid is hier tot een rauwe en soms zelfs cynische openhartigheid geworden. Toch wordt deze nergens stuitend. Men moet de dapperheid en geestkracht bewonderen, waarmede deze j onge, debuterende student, alleen maar om zich moreel staande te houden en zonder aan publicatie te denken, het heeft volgehouden, zijn ervaringen met potlood op vodjes papier neer te krabbelen in het concentratiekamp van Bergen-Belsen, onder de vreselijkste omstandigheden en voortdurend dreigend levensgevaar. Het dagboek is zo concreet mogelijk, vrij van phraseologie, en legt met niets ontziende eerlijkheid rekenschap af van hetgeen in den schrijver zelf en in deze tot zielenood en vertwijfeling gebrachte mensen, waarvan slechts 30% dit kamp overleefden, elk ogenblik omging.

Dagboek uit een Kamp is een volkomen enig, op zichzelf staand en ten diepste aangrijpend document geworden. Het vertoont een geestelijken moed die den jeugdigen schrijver zelf niet bewust wordt, omdat hij van zijn angsten en moedeloosheid niets voor zichzelf verbergt. Het is een uiterste en wanhopige zelfbevestiging van den geest tegen de ploertige overmacht van het bruut geweld, waarin de geest overwint doordat hij de kracht heeft, in zichzelf te zien en zichzelf te blijven. Dit is misschien de modernste, door den oorlog geschapen litteratuurvorm, waarbij aan het begrip litteratuur niet wordt gedacht en de mens zich in zijn grootste naaktheid durft tonen zoals hij is. Het boekje laat bijna alle geschriften over concentratiekampen, die mij onder de ogen kwamen, zeer ver achter zich. Men leest het als een spannenden roman.

Bij Moussault's Uitgeverij, Amsterdam, verschenen binnen het jaar twee drukken van het belangrijke boekje van Mr. Abel J. Herzberg, Amor Fati, zeven opstellen over Bergen-Belsen. In strikten zin behoort het boekje niet tot het hierboven genoemde genre, in zover het niet in het kamp zelf is geschreven maar

[p. 560]

eerst in de jaren '45 en '46, toen deze stukken als bijdragen in een weekblad verschenen. Van dezen oorsprong dragen zij dan ook dit kenmerk, dat zij geen onmiddellijke reacties en reflexen op de eigen directe ervaringen vastleggen, maar veeleer beschouwelijke en samenvattende overwegingen ten aanzien van bepaalde aspecten dier ervaringen. Men denke inmiddels niet dat zij daardoor aan levendigheid of zelfs hartstocht hebben ingeboet.

Alleen is er geen sprake van, dat in dien hartstocht de haatgevoelens voor de sadistische ploertigheden, door het edelvolk aan weerlozen bedreven, of zelfs maar gevoelens van weerwraak voor in koelen bloede op onmetelijke schaal beganen massamoord en uitroeiing domineren. Herzberg heeft een contemplatieve natuur. Maar ook in het algemeen kan men opmerken dat felle haat en wraakgevoelens veel sterker voorkomen bij hen die niet aan den lijve de vreselijkste ervaringen hebben doorstaan, dan bij de slachtoffers zelf. Het zou belangwekkend zijn, aan een symposion van de bekwaamste psychologen de oorzaken van dit verschijnsel na te speuren.

De hoogste lof, dien men aan het boekje van Mr. Herzberg kan geven, is, dat het litteratuur is geworden zonder opzettelijk het litteraire na te streven. Hiermede is gezegd, dat het een blijvender waarde heeft dan het belang van zijn onderwerp alleen. In voortreffelijk proza en met een diepe menselijkheid, die ondanks het doorstane lijden blijft trachten het oordeel buiten de grenzen der ervaringen wijd en objectiverend te houden, geeft de schrijver zijn herinneringen aan het kampleven in het Joodse kamp te Bergen-Belsen. Zijn visie is zonder kleinheid, zijn toon nobel, zijn verteltalent aangrijpend. Zijn neiging tot een zeker wijs raisonneren wordt nergens goedkoop. Toch kwam bij mij onder het lezen af en toe een gevoel van weerstand boven tegen een zo grote mildheid. Maar dan hield ik mezelf voor: jij hebt geen recht van spreken, jij hebt dit alles niet persoonlijk meegemaakt.

Waar Dagboek uit een Kamp de veristische of realistische, Amor Fati de beschouwelijke vrucht der kampleven-ervaring vertegenwoordigt, vertegenwoordigt het pas verschenen boekje van Mr. Bakels de aesthetische (Verbeelding als Wapen door Floris B. Bakels, Haarlem, H.D. Tjeenk Willink & Zoon, 1947). In twee gevangenissen en zes concentratiekampen heeft de schrijver van April 1942 tot April 1945 in het geheim notities gemaakt op ‘georganiseerd’ papier, soms snippers van cementzakjes, met

[p. 561]

gestolen potlood. Er zijn 3000 blaadjes bewaard gebleven en achterhaald; slechts het gedeelte, dat loopt van 10 tot 20 September 1944 is tijdens een transport gestolen.

Dit dagboek verschilt van bijna alle andere mij bekende kampdagboeken doordat het slechts enkele korte observaties bevat met betrekking tot de werkelijkheid, waarin moest worden geleefd. Die zijn telkens apart en cursief gedrukt. Voor het overige bestaat het uit korte schetsen, waarin, met een in de omstandigheden verbazingwekkend en ongelooflijk concentratievermogen, die zelfde werkelijkheid ontvlucht wordt in herinneringen aan de jeugd van den schrijver en zijn verdere vroegere leven van vóór den oorlog en zijn gevangenschap.

Het merkwaardige is, dat deze verbeelding een zo nauwkeurige weergeving van de waargenomen werkelijkheid zichtbaar maakt, dat het is, alsof zij op de actuele realiteit betrekking heeft. Dit is een hypersensibel, uiterst plastisch en realistisch kunstproza, gelijk er na Lodewijk van Deyssel niet meer in ons land is geschreven. Vooral met Uit het leven van Frank Rozelaar is de verwantschap dikwijls treffend. Het is de geest van een verfijnd, overgevoelig en uitermate schoonheidlievend kunstenaar, die in deze delicate en met de grootste overgave bewerkte woordkunst de verbeelding aangrijpt als een wapen tegen de verpletterende en ondragelijke realiteit van de wreedste kampervaringen. Een boek als dit zal wel een unicum in de kamplitteratuur blijven. Met grote belangstelling, ja, zelfs met benieuwdheid zien wij uit naar de mogelijke verdere ontwikkeling van dezen prozaïst, nu de kwellende werkelijkheid niet meer dwingt tot een verscherpte overspanning der imaginatie, en wellicht ook de invloed der modernere prozastijlen zich in toenemende mate op zijn ‘écriture artiste’ zal doen gelden.

Na deze stalen van onderscheidenlijk de realistische, de beschouwelijke en de aesthetische kamplitteratuur wil ik hier nog een boekje bespreken dat, evenals het geschrift van L. Vogel, weder behoort tot de realistische en directe, men zou ook kunnen zeggen de journalistieke, maar dan in zijn superieursten vorm. Ik bedoel Mr. C. Binnerts', Alles is in orde, Heeren...!, Een dagboek van het Eiland Flores uit het Jaar 1943 (Amsterdam, Swets en Zeitlinger, 1947). De schrijver schreef zijn dagboek in een krijgsgevangenenkamp in Maoemere op Flores van Mei tot December 1943 in schoolschriften; het laatste daarvan is verloren geraakt, zodat het in November 1943 eindigt.

De titel is ontleend aan de woorden van een mishandelde, die

[p. 562]

bloedend in de barak bij zijn kameraden terugkwam. De schrijver ziet in dien humor een symbool van den geest, die, wat er ook gebeurt, moeilijk te torpederen valt. Op 14 September 1943 komt hij, bij bezinning over de vraag, waarom hij een dagboek houdt, tot de conclusie dat het wel vooral zal zijn dat hij ‘zwart op wit moet stellen om er van los te komen’, wat hem innerlijk beroert, ‘een soort zelfbevrijding dus van het “geprangd” gemoed, wat een werkelijke schrijver heeft bij een conflictssituatie, zelfbevestiging, zelfontginning, opsnorren van eigen onbewuste normen’. Dit boekje is in de meest realistische, ruwe en rauwe mannentaal geschreven, in termen, die weliswaar niet passen in salon of huiskamer, maar wel in de spheer van een mannengemeenschap als krijgsgevangenschap nu eenmaal altijd is. Mijn oorspronkelijk voornemen om veel van deze woorden te schrappen of te verzachten teneinde op die manier het boekje geschikt te maken ‘ad usum Delphini,’ zegt de schrijver, ‘heb ik dan ook niet uitgevoerd: het zou m.i. de directheid en vooral de natuurlijkheid van het geheel hebben geschaad’.

Men ziet hieruit alreeds het streven, waarvan Mr. Binnerts bij het opschrijven van zijn waarnemingen uitging. Hij is een bewonderaar van Du Perron. Maar ook van Van Schendel, Vestdijk, Couperus en Van Oudshoorn. Gelukkig eindelijk eens een bewonderaar van Van Oudshoorn behalve Bloem en ik!

Door zijn eerlijkheid, nuchterheid en documentaire onmiddellijkheid is dit dagboek nog het meest te vergelijken met het reeds hierboven genoemde van Loden Vogel, en misschien nog meer met het voortreffelijke Les Grandes Vacances 1939-1945 van Francis Ambrière (Paris, La Nouvelle France, 1946). Maar het boeiende boekje van Binnerts is venijniger, eerlijker, cynischer dan dat van den Fransman.

Zo vinden wij in de vier hier aangekondigde nieuwe publicaties varianten van de weerbaarheid van den geest in drie houdingen: die van het streven naar zelfkennis tot zelfbehoud, die der min of meer wijsgerige bezinning, die der aesthetische liefde tot de schoonheid en dan wederom die van het eerstgenoemd, van elke metaphysica gespeende, anthropocentrische realisme. Elk van deze houdingen legt met groten moed getuigenis af van de hoogte en de onaantastbaarheid van den menselijken geest.

1947