Onderzoek en vertoog 2

Rede gehouden ter terdenking van P.C. Hooft op 21 mei 1947 in het Rijksmuseum te Amsterdam

Wij zijn hier bijeengekomen om den dag te gedenken, waarop vandaag 300 jaren geleden Pieter Corneliszoon Hooft is gestorven. Aan zijn nagedachtenis wordt door het gehele land hulde gebracht; Amsterdam heeft in het bijzonder reden, om hem te herdenken. Hij is op den Nieuwendijk geboren als zoon van den burgemeester dezer stad. Hij heeft gewoond op de Keizersgracht en een week nadat hij in Den Haag was gestorven is hij in de Nieuwe Kerk aan den Dam ter aarde besteld.

De waarde van de herdenking van Hooft zal eerst op den duur vastgesteld kunnen worden naar de mate waarin zij een meer blijvende belangstelling voor hem heeft doen ontstaan. De betekenis van een kunstenaar is niet altijd af te lezen van de erkenning die hem door zijn volk ten deel valt. De kwaliteit van

[p. 539]

de liefde voor de litteratuur, zoals die in het algemeen in de moderne tijden zich in ons land heeft ontwikkeld, is bij brede lagen van de bevolking niet zeer hecht. Dit is natuurlijk nog sterker het geval, wanneer zich daarbij de moeilijkheden van de taal uit de eerste helft van de 17de eeuw voordoen. Maar ook in zijn eigen tijd was P.C. Hooft een man, wiens werk, al werd hij toen groter dan Vondel geacht^1., door zijn verfijndheid niet tot een grote massa kon spreken. Het succes van Warenar, waarin de volkstaal en de volkstoon klinken, was een uitzondering: deze comedie naar Plautus werd juist geschreven om voor de Academie de kosten op te brengen van het treurspel Baeto.

Hoe was de toestand van het volk waartoe Hooft zich richtte? Zijn geboortejaar was ook dat van de afzwering van Philips. Zijn jongelingsjaren vielen in een tijd van staatkundige eenheid, maar die nog zwak was, en van een fantastisch snel opbloeiende welvaart van zijn vaderstad. De eerste phase van den vrijheidsstrijd was afgesloten. Ze liet als erfenis onrust en rechtsonzekerheid, zij het in mindere mate na de wisseling der eeuw dan toen de omwenteling tegen het vreemde, maar wettige gezag op volle sterkte was. Het was een tijd van gemoedsverwarring, politieke en religieuze twisten, van een nieuwen gewetensdwang en excessieven geloofshaat, al bleef het volk in wezen nuchter en geneigd tot individuele vrijheid.

Dit alles heeft misschien bijgedragen tot den onwillekeurigen en gewilden afstand tussen Hooft en zijn tijdgenoten. Laten wij het erkennen: ondanks enkele heerlijk eenvoudige liedjes was hij een moeilijk en intellectualistisch auteur. Barlaeus schrijft hem na de ontvangst van een gedicht: ‘Uwe veirsen, vermaarde Heer, heb ik eenige maalen doorleezen. Want met eens te leezen kon ik al den verborgen zin en deszelfs schrandre slaagen niet begrypen’^2.. Geeraardt Brandt zegt in zijn levensbeschrijving van Hooft: ‘'T is wel waar dat zommigen in 't eerste eenigen weêrsmaak vonden in zyne zuivere Duitschheit en beknoptheit; maar een weinig oeffenings in 't leezen, en 't naaspeuren van zyne taalschikkinge, maakte zynen styl in 't kort smaakelyk voor kiesche ooren.’^3. Het is duidelijk, dat men in de taal van Hooft den man beluisterde van den nieuwen tijd, van het volk gescheiden door de klove die de Renaissance in het leven der moderne volken heeft doen ontstaan.^4.

Deze distantie heeft tot in de 19de eeuw doorgewerkt. De Hooftuitgave van Leendertz, in 1861 aangekondigd, in 1871 begon-

1. Het leven van Pieter Corn. Hooft en de Lykreeden door Geeraardt Brandt, uitgegeven door Dr. P. Leendertz Jr., 1932, Inleiding pag. xxiv.
H. Prins de Jong, De betrekking tusschen Hooft en Vondel. De Dietsche Warande, 1871, ix p. 307.

2. Barlaei Epist. 133 geciteerd bij Brandt.

3. Brandt p. 26.

4. Dr. G. Kalff, Hooft's Lyriek, 1901 p. 20.

[p. 540]

nen, had nog geen 200 intekenaren en het duurde wel 25 jaar eer zij wat ruimere belangstelling trok^5..

Slechts zelden, zoals in Warenar of in het aardige liedje ‘Als Jan Sybrech sou belesen’, slaat hij den volkstoon aan. Maar er is nog een andere aanwijzing voor Hooft's verstandelijken aard, en dat is zijn gereserveerdheid. Over zijn naaste bloedverwanten vindt men in zijn lyrische poëzie geen woord. Geen woord over zijn moeder, geen woord over zijn vereerden en voortreffelijken vader, al zwijgt hij b.v. niet bij den dood van Heemskerck, Sweelinck en Hendrik de Keyser, die niet eens tot zijn naaste vrienden behoorden^6.. Hij zelf zegt, dat hij schuw is om zijn gevoelen te pronk te stellen^7., en luttel onderhaevigh aan heftige ontroerenissen^8..

Toch was zijn gevoel daarom niet oppervlakkig. Na den dood van zijn eerste vrouw, Christina van Erp, schrijft hij aan Tesselschade: ‘Die noit anders dan spelden en spijkers opzocht, om, 't geen hy beminde, naghelvast in zijn herte te maeken, hoe kan 't hem daer af gescheurt worden, zonder ongeneeslijke reeten te laeten?’ ‘Ick en zoek de rouw niet, maer zy weet my te vinden. Dujsendt en dujsendt dingen daeghs haelen mijn schaede op, en meeten ze ten breedsten wt’^9..

Inmiddels sluit dit een grote mate van gelijkmoedigheid niet uit, deels door wijsgerige scholing verworven, maar toch ook aan een enigszins verstandelijken aanleg toe te schrijven. Wanneer Ida Quekels hem afwijst om met zijn neef Willem Hooft te trouwen, schrijft hij zonder een spoor van wrevel een fraai bruiloftsgedicht. Hetzelfde doet hij wanneer de bekoorlijke Suzanne van Baerle zijn huwelijksaanzoek weigert en de hand aanvaardt van Constantyn Huygens, die vijftien jaar jonger is dan Hooft. Na den dood van Brechje Spieghels, die vermoedelijk zijn grootste liefde is geweest en in de meest tragische omstandigheden sterft, ciseleert hij een aantal kunstige grafschriften in het Frans, Latijn, Italiaans en Nederlands. Drie maanden na den dood van Christina van Erp herstelt hij zich van zijn droefenis en reeds een jaar later ziet hij uit naar een nieuwe echtgenote. Hij zal dan nog twee jaar op vrijersvoeten blijven, tot zijn hertrouwen met Heleonora Bartelotti. Waarbij men bedenke, dat Vondel en Huygens, eveneens in de kracht van hun leven weduwnaar geworden, nimmer zijn hertrouwd.

De uit Italië gekomen nieuwe opvatting der liefde in platonischen zin was misschien mede een factor in Hooft's liefdegevoelens. Het reeds door Coornhert gemaakte onderscheid tussen

5. Gedichten van P.C. Hooft, uitg. Dr. F.A. Stoett, 1899 1 Inl. p. lxixx.
Kalff p. 1.

6. Kalff t.a.p.

7. Brieven, uitg. van Vloten, 1855-'57, nr. 3 geciteerd in Redevoering over de Brieven van P.C. Hooft door Mr. Jacobus Scheltema, 1807.

8. Briev. 611 gecit. bij Schelt.

9. Briev. 132.

[p. 541]

liefde en min, tussen geestelijken en lichamelijken hartstocht, vindt men op talloze plaatsen in Hooft's lyriek terug. Ook wordt zijn erotiek soms opgevangen in de typisch renaissancistische pastorale, in welk genre de eigenaardige vermenging van het natuurlijke en het onnatuurlijke, het eenvoudige en het gezochte, het ware en het opgeschroefde, het spontane en het conventionele treft. Het is veelbetekenend voor Hooft, dat in de eerste en mooiste lezing van zijn gedicht Galathea de verstandelijke bedenkingen het sterkst blijven bij den minnaar, in tegenstelling tot den dialoog van Romeo en Julia, waarmee het dikwijls vergeleken is. Veelbetekenend ook, dat hij onder de Nederlandse dichters den groten maar cerebralen Huygens het hoogst stelde. Den Renaissance-invloed zien wij overal in den uiterlijken tooi en rompslomp van mythologie, maar ook in de hogere opvatting der liefde, passende bij de ernstige levensbeschouwing van ons volk^10.. Het meest echt en persoonlijk was zeker zijn natuurgevoel, al moest ook dit zich vaak uiten in de conventionele taal en beelden die door den tijd en de buitenlandse voorbeelden werden gedicteerd.

Door zijn kennis, zijn veelzijdigheid, zijn waardering van het vrije en natuurlijke menselijke gevoel was Hooft een groot humanist. Daartoe had zijn hele opleiding bijgedragen. Ook heeft hij Descartes nog ontmoet en bewonderd. ‘Hij greep naar de opkomende ideeën’, zegt Doorenbos, ‘terwijl Cats, Huygens en Vondel in de felle kerkbegrippen hunner dagen genoeg verzadiging vonden’^11..

Zijn tweejarige reis door Frankrijk en Italië heeft Hooft met het werk van Ronsard en Petrarca in aanraking gebracht. Invloed van de Italiaanse humanisten zien we in het feit, dat hij te onzent voor het eerst den briefvorm tot een litterair genre heeft verheven^12.. Minder als uiterlijkheid zien wij dien invloed in zijn rechtsgevoel, in zijn vredelievendheid en zachtmoedigheid, in zijn moralisme. Al deze hoedanigheden heeft Hooft gesymboliseerd in het ideale volk van zijn treurspel Baeto^13..

Als echt humanist is Hooft eclecticus, zegt Veenstra in zijn proefschrift over de invloeden op Hooft. Hij is geen oorspronkelijk denker geweest. ‘Hij weet echter keuze te doen. Het zijn de groote geesten uit het nabije en verre verleden, die hem op zijn levenspad de weg hebben gewezen.’ ‘Zijn roem steekt niet in zijn originaliteit, maar in zijn begaafdheid de denkbeelden, die het bezit zijn van de geestelijke élite van alle tijden; in de Nederlandsche taal een vorm te geven’^14.. Dit lijkt mij zeer juist.

10. Kalff passim.

11. Dr. W. Doorenbos, P.C. Hooft. Feestrede, 1881, p. 22.

12. Kalff p. 22.

13. Vgl. J. Koopmans, Letterkundige Studiën i, Hooft als allegorist, 1906, p. 21.

14. F. Veenstra, Bijdrage tat de kennis van de invloeden op Hooft, 1946, p. 146.

[p. 542]

Oorspronkelijkheid was in dien tijd geen verdienste. Hooft was een echte Renaissance-geest, die met evenveel weetgierigheid als schoonheidszin den mens en de wereld verkende en ontdekte. ‘Hij boeit’, zegt Busken Huet, ‘omdat hij ons zoo levendig doet gevoelen welke zeldzame vereeniging van hart, van brein, van wetenschap en wijsbegeerte, ook afgezien van de onmisbare hoeveelheid kunst of genie, in een groot dichter vereischt wordt’^15..

De Renaissance stelde voor het eerst het belang voorop van de menselijke persoonlijkheid in haar aardse, wereldse zelfbevestiging en ontplooiing. De geest zocht voor het eerst sinds de Antieken het weten en de schoonheid om zichzelfs wil en uit waarheidsliefde. De veelzijdigheid der vermogens en mogelijkheden vond haar centrum in den mens, van zich bewust. Onuitwisbaar voor het verdere leven moet voor Hooft de indruk zijn geweest toen hij, zó jong nog, in Italië, in het geboortelandzelf van dit nieuwe cultuurbesef, met de dragers daarvan in contact kwam. Uit deze bron gedronken te hebben gaf hem een voorsprong op de meesten van zijn kunstbroeders.

Hooft was van een sceptische natuur. Hij is daarin zeer gesterkt door den groten invloed, dien Montaigne, de philosooph uit Gascogne, op hem heeft gehad. ‘De Gascoensche wijzeman, zoo waenloos, zoo oordeelvast’^16.. Hiermede staat in verband, dat Hooft lid is geweest van geen enkel kerkgenootschap.

Dat hij, bij alle litteraire erkenning, nooit werkelijk genegenheid of vriendschap heeft gekoesterd voor Vondel, dat deze nooit spontaan toegang heeft gehad tot den Muiderkring, is niet alleen toe te schrijven aan het verschil in levensomstandigheden van den welgestelden, levenslustigen patriciër en den zwaarmoedig in zichzelf gekeerden jongere uit den winkel in de Warmoesstraat. Zeker, ook die factoren zijn van invloed geweest. Maar de diepere oorzaak lag elders. Hooft hield zich uit diplomatieke voorzichtigheid, maar vooral niet minder door zijn beschouwelijken, rationalistischen aanleg zoveel mogelijk buiten den partijstrijd van zijn dagen. Zijn zedeleer, naar een woord van Huet^17., kwam neer op een soort van diplomatie. Vondel daarentegen had een fanatiek en opbruisend karakter en tastte met felle hevigheid de heersende Prinsenpartij en kerkelijken aan. Hij was een strijder, een geestdrijver en een overtuigde; Hóoft was een ‘clerc’. En meer dan standsverschil, geboorte, opvoeding, positie, ontwikkeling, omstandigheden, bezigheden of temperament heeft deze wezenlijke karaktertegen-

15. Cd. Busken Huet, Litterarische Fantasiën en Kritieken xviii, 1883, p. 41.

16. Briev. 132. Over dezen invloed uitvoerig bij Veenstra p. 24-144 et passim.

17. Huet p. 17.

[p. 543]

stelling den afstand tussen hen beiden geschapen en bestendigd. Hooft, een gelijkmoedige, milde, wijsgerige man, was een verzoeningsgezinde en had in zijn Geeraerdt van Velsen het eerbiedigen van een wettige orde verdedigd. Vondel was een hartstochtelijk malcontent en nonconformist^18.. Men denkt onwillekeurig aan de tegenstelling tussen Erasmus en Luther. Hooft met zijn zelfbeheersing, met zijn heidens deterministisch geloof in het noodlot, was gericht op eenheid, vrede en evenwicht. Hij stond reeds hierdoor ver van het volk af en daarmede van den apologetischen Vondel, die in hart en nieren een man van het volk was. Hooft, zegt Koopmans^19., van afkomst Nederlander en vol liefde voor zijn stamland, stond in geestesrichting af van zijn volk. Omdat hij zich gescheiden voelde van zijn volk, ging hij voor zichzelf en de wereld zijn isolement verdedigen; dat is, hij maakte van zijn volk wat het niet was, hij maakte het zo als hij zelf was, hij idealiseerde het.

En hieraan is hij trouw gebleven, levendig belangstellend in de politiek van den dag, maar er voor wakend dat hij niet werd meegesleurd in de gevaren eraan verbonden, er voor zorgend dat zijn uitingen hem niet in botsing brachten met de heersende meningen^20..

Al was hij dan ook geen volksman, toch heeft hij veel invloed op zijn eeuw gehad en werd, zoals ik al opmerkte, hoger geschat dan Vondel. De individu wordt gevormd door de gemeenschap, maar op haar beurt wordt de samenleving in hoge mate gevormd door de élite van superieure persoonlijkheden. Hun onmiddellijke werking is niet omvangrijk, maar breidt zich langzaam in al wijder kringen over de massa uit als van water waarin een steen werd geworpen.

Ondanks zijn individualistische teruggetrokkenheid boven het gewoel der menigte was Hooft toch geenszins vreemd aan de wereld. Een reis, als de jonge Hooft in die dagen gedaan heeft, zou thans, wat de bezwaren betreft, misschien met een tocht door Azië te vergelijken zijn^21.. Zijn kennis van het Frans en Italiaans stelde hem daarbij in de gelegenheid zich eigen te maken, wat de Renaissance in deze landen aan geestesproducten had voortgebracht^22.. En hoe leefde hij niet mede met het lief en leed van zijn vrienden in den unieken kring op het Muiderslot, over welke ik hier niet kan uitweiden, want dit is geen levensschets maar de karakteristiek van een figuur. De zeshoekige toren in den boomgaard van het slot te Muiden, waarin Hooft zich terugtrok om zijn werken te schrijven, is helaas ver-

18. Zie ook Koopm. p. 61 slot van noot 3.

19. P. 67, 68.

20. Veenstra p. 19.

21. W. Doorenbos, P.C. Hooft als geschiedschrijver. Eigen Haard 1881.

22. Veenstra p. 22.

[p. 544]

dwenen, maar wij weten dat hij niet van ivoor was. Reeds de ernst en ijver, waarmee de nog jonge Hooft de ambten uitoefende van Drossaerdt van Muyden, Baljuw van Goeylandt en Hoofdofficier van Weesp en Weesperkaspel pleiten voor zijn werkelijkheidszin. Ten onrechte heeft men wel eens aangenomen, dat deze drie geheel gelijke ambten een sinecure waren. De Baljuw was vertegenwoordiger van den grafelijken landsheer en ondergeschikt aan de Staten van Holland, Gecommitteerde Raden, Rekenkamer, Hof van Holland, Raad van State en Stadhouder, die hem hun voorschriften gaven en wien hij verantwoording schuldig was. Hij had een ambtelijken werkkring, die voor anderen genoeg geweest zou zijn om al hun tijd in beslag te nemen. Hij moest het centraal gezag hooghouden, maar de plaatselijke autoriteiten zochten in hun privilegiën aanhoudend voorwendsels om hem te dwarsbomen, en bij klachten over die tegenwerking vond hij in Den Haag geen steun^23..

Hooft moge naar den geest geen man des volks geweest zijn, hij was ook geen bekrompen aristocraat. Hij was individualist, maar gaf blijk van gemeenschapsbegrip. Hij wijst er op dat ‘men hier te lande de maghtigste veranderingen, by aanstichting ofte immers dapper toedoen des gemeenen mans, heeft zien invoeren.’ ‘In zoo kleen een' getaale ook van riddermaatighe oft edelboortighe mannen, als men by ons vindt, staat des te min de faam der andere te verwaarloozen’^24. Ten aanzien van Hooft's eigen regentengeneratie geeft Annie Romein-Verschoor de juiste verklaring dezer mentaliteit: ‘Waren hun eigen vaders en grootvaders niet in het wambuis van kleinachtbare personen onder de helden van de bewogen jaren zestig en zeventig geweest?’^25. Naast de natuurlijke geaardheid verklaart ook dit het bedoelde gemeenschapsgevoel. ‘Hooft gevoelde bovenal maatschappelijk’, zegt de scherpzinnige en scherpe Huet. ‘Meer maatschappelijk dan kerkelijk niet alleen, maar ook meer maatschappelijk dan persoonlijk. Kan dit niet voor een onbeperkte lofspraak gelden, het is althans een getrouwe beschrijving’^26. Aan een nauw geweten paarde Hooft een evenwichtig besef van de eisen der samenleving: aan trouwen dacht hij eerst na zijn benoeming tot Baljuw.

Hij betoonde zich in dit ambt een verlicht, integer en humaan mens, rechtvaardig en belangeloos en menslievend. Bij strikte handhaving van zijn gezag trachtte hij toch, vele harde wetten te verzachten^27.. Voor Aaltje de Lange, een vroeger dienstmeisje

23. Dr. P. Leendertz Jr., Uit den Muiderkring, 1935 p. 78, 79, 80.

24. Nederlandsche Historiën, gecit. bij Doorenb., P.C. Hooft als geschiedschr.

25. Annie Romein-Verschoor, P.C. Hooft, 1947 p. 28.

26. Huet p. 13.

27. Scheltema p. 40.

[p. 545]

op het slot, tegen den wil van den Drost getrouwd met een zekeren Peel die haar mishandelt, vindt hij woorden van raad en troost, hoewel hij haar moet terechtwijzen omdat zij allerlei laster over zijn vrouw en hem verspreidt^28.. Wanneer er voor overtreders of misdadigers verzachtende omstandigheden waren, dan was hij tot zachtheid geneigd^29.. Hij nam geen geld aan voor benoemingen; als hij daarvoor liet betalen, was het ten voordele van de armen. Wanneer het mensen betrof die het moeilijk betalen konden, drong hij op lichtere boete aan^30..

Van oorlog had hij een hevigen afkeer.

Want, onder 't Crijchsgedrujs, daer 't scherpe schichten haegelt,
De woestmaeckende trom, d'aenschennende trompet
En hooren nae geen wet:
Met ijsre punten wordt de mondt des rechts vernaegelt^31.

Aldus een Rey uit Baeto. En in Geeraardt van Velsen zingt een Rey van Aemstellandsche Jofferen^32.:

Keert buyten, buyten keert dat beest onstelt van harssen,
Den goddeloosen Krijch: en bouwt hem gheenen brug,
Dien 't met bebloeden beck in 't yser lust te knarssen.
Men kan wel nauwlycx, doch men kan nu noch te rug.

Maar t'hans, als 't al vervuldt sal zijn met schrick en duchten,
Door 't overromplen en verwoesten van het landt,
Der schuyren droeve smoock, en het verbaesde vluchten
Der huysliên opghejaecht, der slooten lichten brandt;

Sal yder achten, dat zyne' is de grootste schaede,
En zijn de beste kans, in 't wrockighe ghemoedt;
En luchtich oopen doen zijn ooren tot het quaede,
En niemand luystr'en nae verdrach oft vreedes goedt.

Men heeft den Nederlandsche Historiën wel eens hun onbarmhartig realisme verweten. Maar dat was ongetwijfeld het middel, waarmee de schrijver, in den objectieven vorm van den historicus, op zijn wijze zijn afschuw van de onbetoomde, redeloos op drift geraakte menselijke, politieke en kerkelijke hartstochten te kennen wilde geven. Vandaar dat hij, op Tacitus' voetspoor, zijn werk in den aanvang welbewust kenschetst als ‘gruwzaam van veldslagen, waaterstryden, beleegeringen; bitter van twist; warrig van muiterij; bekladt van moorddaad buiten de baan des krijghs; wrang van wreedheit, zelfs in pais’^33..

28. Br. 210.

29. Schelt. p. 92 met bewijsplaatsen uit de Br.

30. ibid. it.

31. Baeto vs. 661 e.v.

32. Vs. 661 e.v.

33. Ned. Hist. 1.

[p. 546]

Hooft prijst den landsbestuurder die den oorlog weet te vermijden:

De vreê, de vreê, de vreêde' is, Vorsten, u bevoolen
Te waeren ongeschent, voor 't sterffelijcke saet.
Wie vree te bijten gaet,
(Ten zij om vreedes wil) set bijten 't spoor sijn soolen^34.

Of in weer een andere Rey van de Baeto^35.:

Ick prijs den vorst die zeeghe bruickt
Tot noodweer; en met sulcke maet,
Dat hij bij vyandt danck begaet:
Die alle toegedreven lejdt,
En trots, en wederwaerdichejdt,
Kan rustigh stellen aen een' zij,
Ter liefde van sijn' burgherij.

Niets is erger dan burgeroorlog:

Een ijder sagh nu coomen aen
Inlandschen crijgh bron aller quaên:
Bujr tegen bujr; bloedt tegen bloedt;
Verraedt, verrassing, arremoedt,
Smaed, ballingschap, aen allen oordt
Verwoesting, vangenis, en moordt^36.

De hoge beschaving van Hooft uitte zich ook in zijn verdraagzaamheid. Zijn vaders liefde voor de vrijheid en afkeer van onverdraagzaamheid waren op hem overgegaan^37.. Ook in den zin van soberheid prijst Hooft het gematigde:

En is de waere Eer t' vernoegen van t' gemioedt,
Soo syn de wenschelijckste dingen voor de menschen
Eerlyck gemoet en luttel sorch, en matich goedt.^38.

Voor Hooft zit in zelfbeperking een grote levenswijsheid.

Best dueren matelijcke dinghen,
Daer t' hooch haest vallen can.
Die mate noyt ging overspringen,
Als een gemeene man,
Die noyt en schayde van
De strant, bevreest de zee te naecken,
Royt onder t' lant, dat hij kan raecken,
Het hoochste luck alhier op aerden wan.^39.

34. Baeto vs. 649 e.v.

35. Vs. 360 e.v.

36. Ibid. vs. 283 e.v.

37. Kalff p. 23.

38. Weet yemant beter saus, vs. 54 e.v.

39. Achilles ende Polyxena vs. 1023 e.v.

[p. 547]

Ook in het staatkundige had Hooft gematigde opvattingen:

Houdt vry der volcken toom wel staedich inder handt:
Maer voor het uyterst schroom den teughel. Met verstandt
Van wicht, den breydel rept, wat styver oft wat sachter.
Te ruym dat struyckelt vaeck, en al te cort leydt achter.
In vryheyt ordentlijck uw burghery laet treên,
Recht tusschen dienstbaerheyt en wetteloosheyt heen.^40.

Het doet goed, een dichter, 'n vijftig jaar na den dood van Machiavelli geboren, bij monde van zijn dramatische personen aan den landsvorst den eis te zien stellen, dat hij de dienaar zij van zijn volk:

Als sulcken man een coninckrijk aenvaert,
Met slavernij sijn volck hij niet beswaert,
Maer gaet hem tot de lantbestiering spoen,
Om aen sijn volck doort heerschen dienst te doen.^41.

En op een andere plaats:

Maer een rechtvaerdich Prins verstaet te sijn geboren
Tot dienste van sijn volck ofte daer toe gecoren.
Een ijder borger is een dienaar van sijn heer,
Maer ijder heer is knecht van sijn gemeente weer.^42.

Het spreekt van zelf dat een man als Hooft, met zijn vrijzinnige politieke opvattingen, nooit is uitverkoren geworden tot een hogere functie in het bewind der Staten. Hij, die geacht werd door Oldenbarneveldt, die bevriend was met Hugo de Groot, en die zowel burgerlijk als kerkelijk moderatie voorstond, was er de man niet naar om door de Regering van Amsterdam of door Maurits in een hoge functie te worden aangezocht. Maar hij was dan ook niet ambiteus. Indien hij hoger had willen stijgen, zou hij voor zijn wensen waarschijnlijk wel gehoor hebben kunnen krijgen bij Frederik Hendrik en na. 1626 bij de bestuurderen van Amsterdam^43.. Maar nergens in zijn briefwisseling vindt men een toespeling, waaruit een dergelijk streven zou blijken^44.. Integendeel. ‘Nu leven wij hier’, schrijft hij aan zijn zwager Baek, ‘als die de werelt gestorven zijn oft ten minsten leren sterven op zijn Philosoophs. D'eene dag is den anderen zoo gelijk, dat ons leven een schip schijnt zonder riemen, in doode stroom ende stilte. Beter stil nochtans, als te hardt gewaejt.’^45.

Trouwens, niet alleen in politiek opzicht was Hooft niet eer-

40. Geeraert van Velsen vs. 1734 e.v.

41. Ach. e. Pol. vs. 787 e.v.

42. Theseus en Ariadne vs. 165 e.v.

43. Schelt. p. 9, 27.

44. Veenstra p. 19.

45. Br. 194.

[p. 548]

zuchtig, hij was het ook niet in litterair opzicht. Het was geen valse bescheidenheid, die dezen minnaar der schoonheid, dezen stoïschen epicurist deed opmerken: ‘Ik ben geen schrijver, al heb ik somtijds yet om de gheneuchte ghedicht, dat, tot myn becommering, onder de gemeente geraeckt is. Ick ken myn onvolmaecktheit so wél, dat ick haer by vromen gonst, noch by spotters veiligheit kan verseeckeren’^46.

Zijn geloof was eveneens vrijzinnig, rationalistisch en ethisch. Zeghemont, de priesteres ofte wel opperpaepin uit Baeto, is niet ongodsdienstig, maar buiten haar eigen geloof laat dat van anderen haar koel. Zij is in staat, met kalmte het verschil in eeredienst te bespreken^47.. Hooft legt haar deze verzen in den mond:

Wien wijsheidt het verstandt genesen heeft van blintheidt,
Die stemmen over een dat geen ding bet gevalt
Aen 't eeuwigh Wesen, als de deftighe gestalt
Van een oprecht gemoedt: En God niet aengenaemers
Heeft, als het hayligh hol en suivre binnecaemers
Van vroomer borst, daer sich een hart houdt metter woon
In d' eedel eerlijckheit der deughden opgesoôn^48.

Hooft's houding tegenover de stille dissidenten in zijn ambtsgebied legt getuigenis af van zijn geestesgesteldheid. Slechts aangespoord uit Den Haag onderneemt hij iets tegen hen^49.. Hoe vrij hij dacht in godsdienstzaken vindt men uitvoerig beschreven in een studie van Leendertz: Hooft en de Dissenters^50.. Men kan aannemen, dat de goede verhouding tussen hem en de Katholieken van het Gooi ook door de gebeurtenissen van 1644, toen een rapport van het Hof inkwam over de Roomsen, niet is verstoord^5l.. Hij kon begrijpen, dat de overtuiging van een Katholiek even eerlijk kon zijn als de zijne. En daardoor kon hij het Katholicisme bestrijden en tegelijk hartelijke vriendschap onderhouden met gelijkgestemde andersdenkenden, van wie hij ook velen op het Muiderslot ontving^52.. In zijn persoonlijk leven was hij dus even verdraagzaam als in zijn ambtelijk optreden^53.. ‘In 't stuk van Godtsdienst’, zegt zijn levensbeschrijver Brandt, ‘was hy zeer oneenzydich, en een vyandt van 't lichtvaardig veroordeelen. Alle naauwgezetheit, hardigheit en verdrukking, ter zaake van 't geweeten en 't geloof, was hem teegens de borst. Hier vereischte hy toegeeving en maatiging’^54.. In het begin heb ik geschetst in welken politieken toestand Hooft ons land vond bij den aanvang van zijn loopbaan. Hoe

46. Gecit. bij H. de Veer, Een gentleman in de zeventiende eeuw. Eig. Haard 1881.

47. Koopm. p. 18.

48. Baeto vs. 412 e.v.

49. Veenstra p. 216.

50. Dr. P. Leendertz Jr., Uit den Muiderkring, 1935 p. 133-178.

5l. o.c.p. 153.

52. ibid. p. 158.

53. ibid. p. 161.

54. Brandt p. 34.

[p. 549]

was toen de toestand van onze taal? Al even chaotisch. Verbasterd in Brabant, werd de taal in Holland bedreigd door vreemdelingen van verschillende tongvallen. De letterkunde had haar wereldtaal gevonden in het Latijn en een wereldroem in landgenoten als Erasmus, Janus Secundus en anderen, waarvoor de landsgrenzen te eng zouden zijn geweest^55.. ‘Dat onzen taal’, zegt Brandt^56., ‘die vóór het schrijven van den Drost verbastert was, nu gezuivert, en het cieraadt der Ohlatijnsche, en een triumpheerster over al de Barbarische taalen is, moet men de gedachtenis van den Heere Hooft dank weeten.’ Het blijkt zelfs dat Hooft, Laurens Reael en De Huijbert samen iets gevormd hebben dat wij tegenwoordig een spellingscommissie zouden noemen, die bepaalde orthographische regels opstelde^57.. Busken Huet heeft het experimentele karakter ook van Hooft's letterkundige vormwereld aangevoeld. Geen oudere vaderlandse klassieken konden Hooft voldoende aan vormen helpen voor wat in hem omging. De middelnederlandse volkspoëzie was nog het enige. Op dit gebied was dus een door niemand ooit nog ingenomen stelling te veroveren. Maar de Nederlandse hulpmiddelen laten hem in den steek. Het werktuig is maar half bruikbaar. Daarom grijpt hij naar het uitheemse en zijn fantasie vermengt dit met het nationale. Zo zijn zijn litteraire vormen voor een deel modevormen geweest, proefnemingen van een veelbewogen tijd^58..

Het waren onder anderen Marnix, Coornhert, Spieghel, Van Mander en Vondel die getracht hebben, het voorhanden Nederlands tot een cultuurtaal te maken. Ook Hooft heeft daar het zijne toe bijgedragen, en onze uitdrukkingsmogelijkheden vergroot en verfijnd door het overnemen van streek- en vaktaalwoorden en het vormen van nieuwe woorden. Hooft smeedde, zegt Annie Romein^59., het gereedschap van onze geschiedschrijving, zoals Simon Stevin het voor onze wetenschap gesmeed had. Een moeilijke taal, een gekunstelde taal soms, maar hoe zinrijk en zuiver gevoegd voor wie de toewijding heeft haar structuur te volgen! Gekunsteld, maar nooit kunstmatig: zijn woorden, uitdrukkingen en beelden zijn altijd uit de levende taal en de levende werkelijkheid geput. Van Tricht zegt in een voortreffelijk Gidsartikel^60. dat Hooft ondanks een onhollandse gratie en zwier nooit geaffecteerd is. Natuur en manier zijn zozeer vervlochten bij hem, dat zij elkaar veredelen, dank zij zijn dichterlijke kracht en onfeilbaren smaak. Hoeveel hij ook te danken heeft aan de vormperfectie van zijn romaan-

55. Doorenb., Feestr. p. 11.

56. P. 51.

57. Schelt. p. 66 noot.

58. Huet p. 2, 3.

59. P. 26.

60. Dr. H.W. van Tricht, Ter herdenking van P.C.H. De Gids Mei 1947 p. 91.

[p. 550]

se meesters, in wezen blijft hij oorspronkelijk en zelfstandig, tot in details van verstechniek toe. Zeker, zijn jeugdkornuiten uit de oude Rhetorykkamer In Liefde Bloeiende hadden zijn eerste pogingen aangemoedigd, en Roemer Visscher, Coornhert en Spieghel, vooral de laatste, hadden hem den weg gebaand^61.. Maar Hooft was, op edeler speeltuig, groter kunstenaar dan zij.

Wat dat speeltuig betreft, hij schrijft in een brief dat hij liever wurgende woorden gebruikt dan onnederlandse^62. en in een anderen^63. dat de preciese nauwgezetheid van geweten in dit opzicht hem zelf wel wat mishaagt. Hij heeft soms in beraad gestaan of het niet beter was den teugel wat te vieren met zijn vermijden van de verfranste hoftaal; maar als men daar eenmaal mee begint, is aan het taalverval geen einde meer te zien. Hooft is dan ook onze taalvernieuwer bij uitstek geweest, en niet ten onrechte vermaant zijn eeuwgenoot Johannes Vollenhove de Nederlandse schrijvers:

Zoo ooit uw pen zich eer of duur belooft,
Begin toch niets in 't Neerduitsch zonder Hooft.^64.

Om de bondigheid en uitdrukkingskracht van zijn taal en stijl te oefenen, heeft Hooft tweeënvijftig maal Tacitus gelezen^65.. Heerschappij over het vrijwillig kunstmatige wordt alleen in den loop der jaren verkregen^66.. Zeker heeft het resultaat den gemakzuchtigen nazaat niet altijd behaagd. Het netelorige enfant terrible Multatuli heeft het over zijn ‘kroustilleus latijnhollandsch - z'n frazen lyken op geschroeid leer’^67.. Maar anderen hebben zijn stijl en taal vergeleken met de Latijnse zuiverheid van de schrijvers uit de eeuw van Augustus. De tijdgenoten zelf waren vol lof voor de Nederlandsche Historiën en professor Puteanus juicht dat nu de Nederduitse spraak van alle uitheemse schuim ten uiterste gezuiverd is^68.. Busken Huet, die op zijn critischer manier evenzeer van de idee van Nederlands grootheid bezeten was als Potgieter, zegt: ‘Hooft en Vondel hebben gedaan wat zij konden om het aan de rederijkerij ontwassen hollandsch tot eene wereldtaal te verheffen, en de voortreffelijkste geesten onder de andere volken zedelijk te dwingen voortaan ook het Nederlandsch te beoefenen. Dat zij daarin niet geslaagd zijn moet voor een deel aan hun minder genie worden toegeschreven, voor een deel aan dezelfde omstandigheden die, in het staatkundige, Nederland hebben doen overvleugelen door Engeland’^69..

61. Vgl. Brandt p. 8, 9.

62. Br. 459.

63. Br. 483.

64. Hooft, Poezij ed. 1677 p. 475.

65. Brandt p. 32.

66. Huet p. 53.

67. Ideën 731.

68. Doorenb., P.C.H. als geschiedschr.

69. Cd. Busken Huet, Het Land van Rembrandt, 5e dr. Dl. ii Tweede Helft p. 193.

[p. 551]

Met de Nederlandsche Historiën heeft Hooft ons een blijvend gedenkteken nagelaten. Hij was tegelijk redelijk en gematigd in de objectiviteit van zijn geschiedschrijving. ‘Zijn vrye pen’, zegt Brandt, ‘ging niet alleen weiden in den lof der vrienden, maar ook der vyanden, en ontzagh zich niet, daar 't pas gaf, de snoode daaden, aan onze zyde begaan, met verfoeyinge oover te haalen: zonder ook de gebreeken, misslaagen en zydgangen der braafste Helden te verzwygen; zelfs ook van zulke, dien de Staat haare vryheit meest hadde dank te weeten’^70.. Hooft heeft overwogen, als motto op het titelblad te zetten: ‘Iliacos intra muros peccatur et extra’ -: Men zondigt binnen en buiten de muren van Troje^71.. Hooft's Historiën zijn zo maar niet een verhaal van een verloop van feiten in geregelde orde en causalen samenhang. Ze zijn een ‘Spel van Sinne’, een allegorie, een ‘Spiegel-Historiaal’. In dezen twintigjarigen levensarbeid ademt de geest van de Stoa^72.. Dit verheven allegorisme lag in den tijd, maar was nog niet eerder tot zo grote volkomenheid gebracht. ‘Als een ringmuur stonden rondom den geest der Renaissancedichters de klassieke beelden: authentieke, eeuwige metaforen, vanzelfsprekende vormen van apperceptie, zonder verleden, absoluut’, onontkoombaar voor de verbeelding^73.. Zo is het in de Historiën. Het zijn geen karakters, die worden uigebeeld, het zijn meer typen, exempla; van karakterontleding in den modernen zin van het woord is geen sprake. Primair is de handeling, de personen zijn hieraan ondergeschikt. De handeling moet haar loop hebben, wat voor Hooft in vele gevallen overeenkomt met zijn visie op het noodlot^74..

Maar, dat Pieter Cornelisz. Hooft dit noodlot als het eeuwige en ideale lot van Nederlands volk heeft kunnen zien, - als het lot van verzet tegen den onderdrukker, onwrikbaar verzet al moest er de dood op volgen -, dit is de onsterfelijke verdienste geweest van Hooft, even onsterfelijk als de schoonheid van zijn beste verzen.

Van dezen edelen mens zullen wij, zullen onze nakomelingen, zolang de geest, zolang beschaving, kunst en wetenschap niet volkomen zijn ondergegaan, het beeld in ons hart bewaren met liefde en dankbaarheid.

70. Brandt p. 27. Vgl. Koopm. p. 60 noot 3.

71. Br. 814.

72. Koopm. p. 67.

73. Van Tricht p. 84.

74. Veenstra p. 21.