Onderzoek en vertoog 2

Het dichterschap der jongeren

Het is met de poëzie der jongeren langen tijd de dood in de pot geweest. Dat wil niet zeggen dat er niet, geïsoleerd, af en toe redelijk verdienstelijke bundels verschenen of dat er niet soms afzonderlijke talenten waren op te merken. Maar er lééfde in ons land desondanks geen opkomend geslacht van dichters, er was geen stroom die de grotere stuwkracht van vroeger in een eigen bedding vermocht voort te dragen.

Thans begint zich een duidelijke wederopbloei af te tekenen. Er zijn weer jongeren aan het werk met het duidelijk bewustzijn, dat zij aan een vernieuwing van de poëzie deel hebben, zij het nog slechts in een voorbereidend stadium. Dit bewustzijn verbindt en steunt hen; en terwijl de voorafgaande, oudere generatie, eenzaam en met een muur van onverschilligheid omgeven, haar plaats moest zoeken, vrijwel alleen door de vakgenoten gewaardeerd, worden deze jeugdige benjamins aardig verwend. Want, o wonder, het publiek leest weer poëzie, jongerenpoëzie, en ook uit verschillende publicaties blijkt, dat de belangstelling meer dan tevoren dien kant begint uit te gaan. Een paar daarvan wil ik hier aankondigen. Zij belichten het bovenbedoelde verheugende verschijnsel. Verheugend: want moge ook al de poëzie uit de alleenheid en enigheid van het dichterlijke scheppen ontstaan, de jonge dichters kunnen in het gevoel van gelijk-

[p. 420]

gestemdheid en verwantschap dat hen verbindt, - in het gevoel, eindelijk weder kracht te putten uit een geestelijk klimaat, een dichterlijke beweging -, een beveiliging vinden tegen de moedeloosheid, die miskenning en twijfel soms geven. Mogen ze echter bewaard worden voor het gevaar, zichzelf, aldus in de litteraire watten gelegd, nu te gewichtig te gaan vinden; vooral nu de publicatiemogelijkheden zoveel talrijker en gemakkelijker zijn geworden dan weleer. Als het succes hun naar het hoofd stijgt en ze denken dat ze er zijn, als ze teveel letten op de aanmoedigende kreten aan den voet van den Zangberg, is er kans dat Pegasus hen halverwege den tocht afwerpt en ze, eer ze het weten, weer beneden terechtkomen.

Het boek van Donker is in vele opzichten aantrekkelijk. Het is levendig en luchtig geschreven, en geeft zowel in de globale inleidende beschouwingen over ‘Nieuwe dichters en de werkelijkheid’ als in het tiental daarop volgende studies over afzonderlijke dichterfiguren blijk van een gevoelige ontvankelijkheid voor poëzie, een scherp inzicht in het wezenlijke, den ontwikkelingsgang en de mogelijkheden van de verzen der jongeren, en een vermogen tot raak en overtuigend formuleren.

Terecht ziet de schrijver de kern van datgene, wat het werk en de mentaliteit dezer generatie essentieel van die der voorgangers onderscheidt, in haar betrekking tot de werkelijkheid, in haar groter werkelijkheidsgehalte. (Het woord ‘werkelijkheid’ hier genomen in den volgens het spraakgebruik aangewenden zin van de gewone, dagelijkse, ons onmiddellijk omsluitende werkelijkheid; - welke natuurlijk geenszins ‘de’, d.w.z. de enige ‘werkelijkheid’ is).

Het uitgangspunt van dezen versterkten realiteitszin, met zijn tegenwicht: de romantische vlucht, verschaft Donker dan verder den maatstaf, waarmede hij de belangrijkste verschijnselen in de jongerenpoëzie beschrijft. Hij laat niet na, daarbij op den ‘zeer schadelijken invloed’ te wijzen dien de ‘bouderend berijmde anecdotiek in den trant van Greshoff en Du Perron’ heeft gehad.

Mijns inziens is de invloed van Du Perron's poëzie gering geweest; bovendien overwoog in haar het bedoelde element, kwantitatief gesproken, niet eens de puur poëtische kwaliteiten. Maar de schade, die de gevaarlijke suggestie van Greshoff's voorbeeld heeft aangericht is inderdaad zeer groot, al moet hieraan direct worden toegevoegd, dat den dichter, billijkheidshalve, nooit verweten kan worden, wat zijn navolgers aanrichten. Hij is daar

[p. 421]

niet verantwoordelijk voor. Niettemin blijft het feit bestaan, dat zowel de smaak der lezers als de richting der poëzie tijdelijk nadeel hebben ondervonden door het oeuvre van hem, die, blijkens zijn oplagen, sinds Adama van Scheltema de meest gelezen Nederlandse dichter is geweest.

Overigens constateert Donker een omslag in de atmospheer, die het werk der jongsten omgeeft, waarin meer dan bij de iets ouderen de verbeelding weder een speelse en romantische opvlucht neemt. Men kan dat met hem eens zijn. De werking van Nijhoff's latere verzen is in de plaats gekomen van die van Greshoff. Nadat het sociale probleem, en meer nog de sociale druk, lang de stof en het aspect der jongeren poëzie mede had bepaald, kan men zeggen dat deze beklemming de nieuwste dichtkunst meer naar den inkeer van het visionnaire of fantastische verbeeldingsspel en zijn associaties heeft doen wenden. Overigens komen, waarschijnlijk door den eens gestelden omvang, deze jongsten - deze superlatieve jongen - er in Donker's beschouwingen enigszins bekaaid af: met name dichters van opmerkelijke begaafdheid als Vasalis en Aafjes had men graag uitvoeriger behandeld gezien. Maar misschien achtte hij het voorbarig, aan een bloemknop te peuteren; dat pleit dan voor het gemis aan academisme van den hooggeleerden schrijver.

Op één zwakheid der nieuwe poëzie legt Donker den nadruk, welke haar bestaan-zelf bedreigt. Het is goed, dat hij hierop wijst; het kan de dichters der opkomende generatie tot noodzakelijk zelfonderzoek nopen. Al deze jongeren bijna lijden aan ‘een gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel voor het vers’, een gebrek aan technisch vakmanschap, ‘een gebrek aan poëtische cultuur en in dieperen zin aan cultuur in het algemeen’. De moeilijke vraag, of de maatschappelijke omstandigheden, waarin deze jeugd moest opgroeien, dan wel ‘een algemeen verschijnsel van cultuurverval’ oorzaak zijn van dit tekort, laat de schrijver onbeantwoord. Maar de waarschuwing is op haar plaats; de verwaarlozing van het traditioneel critisch besef kan de beste ontwikkelingskansen onzer dichtkunst ondermijnen. Begaafd zijn deze jonge dichters vrijwel stuk voor stuk; zij zijn aan hun talent verplicht, tot een herziening te komen van hun poëtische consciëntie en waakzaamheid.

Daarbij hebben zij zich voor ogen te houden, wat Donker, op de tweede pagina van zijn tekst maar eigenlijk als voornaamste conclusie van het gehele werk, vaststelt in een dier van diep inzicht getuigende, scherpe formuleringen, die men ondanks den

[p. 422]

vlotten schrijftrant herhaaldelijk bij hem tegenkomt, en die het boek voor de dichters en voor het publiek zijn waarde geven. De z.g. poëzie der werkelijkheid, zegt hij daar, kan alleen bestaan bij de genade van de werkelijkheid der poëzie.

Hoornik's Tafelronde, minder omvangrijk dan het hierboven besproken werk, behandelt, na een inleiding Forum voorbij, een dertiental jongere dichters. Zijn beschouwingen zijn uit Groot-Nederland herdrukt, gelîjk die van Donker uit De Stem. Zij gaan, meer dan die van den oudere, van het concrete gegeven, den dichtbundel, uit, en neigen daarbij meer tot systematiek. Verzameld, kunnen zij daardoor wel eens den indruk wekken, te groot belang toe te kennen aan schakeringen van verschillen, die ephemeer zijn bij dit ‘work in progress’, en te weinig de grote lijn van het totale beeld te zoeken. Toch is dit een ‘défaut de leur qualité’. Al te lang is niet alleen de romanlitteratuur in ons land maar ook de critiek en zelfs de poëziecritiek in den ban van het psychologisme gevangen geweest. Ook de scherpzinnigste beoordelaars gingen er van uit, dat het eerste en laatstewoord over een gedicht was gezegd, wanneer men maar een zielkundige ontleding gaf van de gemoedsgesteldheid van zijn maker en den zielsstaat, waaruit het was ontstaan. Dat een gedicht een vorm is, met eigen leven en structuur, los van zijn psychologische genesis - dit inzicht is eerst later doorgebroken. En ook toen nog trok over het algemeen de poëziecritiek daaruit onvoldoende de consequenties. Verstechnische tekstcritiek werd immers voor het publiek te moeilijk, te specialistisch en te weinig belangwekkend geacht om zijn aandacht voor poëzie gaande te maken. Tegen dezen toestand is een meer op den tekst en de techniek gegronde wijze van critiekschrijven, gelijk Hoornik die toepast, een gezonde reactie. In een vorige periode zou men over iets als de jongerenpoëzie niet geschreven hebben zonder het zwaartepunt te verleggen naar een verhandeling over de hedendaagse jeugd en haar vraagstukken, over het huidige tijdvak, en dergelijke. Natuurlijk zijn ook deze aspecten interessant om ons begrip van een poëtisch oeuvre of een stroming der dichtkunst te helpen verruimen. Maar voorop sta toch steeds, dat een gedicht vóór alles als autonoom werkstuk, als resultaat-opzichzelf, beschouwd en benaderd moet worden.

Hoewel in dit opzicht Hoornik naar mijn smaak nog niet eens ver genoeg gaat, brengt hij ons toch een eind in de goede richting. Zeker, ook bij hem vindt men algemene gevolgtrekkingen;

[p. 423]

maar zij zijn slotsom uit het concrete gedicht, zonder diagnose van des dichters inborst te willen zijn. Een voorbeeld is deze treffende opmerking: ‘Er ontstaat in de moderne poëzie een soort rhetoriek van den angst: puinhopen, slangen en schimmels hebben de epigonistische engelen, rozen en hinden vervangen, en worden op den duur, wanneer zij niet persoonlijk en dwingend worden gebruikt, even vervelend als de meer elegische uitdrukkingsmiddelen’.

Een nadeel van Hoornik's werkwijze is, dat zijn boekje teveel een toevallige verzameling boekbesprekingen blijft, waardoor - naar hijzelf in zijn Woord Vooraf eerlijk toegeeft - figuren als Vasalis, Aafjes en Lehmann, wier verzen het vorig jaar immers nog niet gebundeld waren, niet apart besproken werden.

Vooral als inleidend studiemateriaal voor den belangstellenden liefhebber kan een boekje als dit van Hoornik zijn nut hebben, juist doordien het meer genuanceerd dan overzichtelijk, en bij alle persoonlijke voorkeur onpartijdig (d.i. vrij van den befaamden kliekjes-geest) is. Aan den toekomstigen litteratuur-geschiedschrijver blijft het dan voorbehouden, bij groter afstand tot definitievere waardebepalingen te komen.

Criterium is het maandschrift waarin de jongere dichtergeneratie, na het verdwijnen van Werk, en met meer succes, samenkomt. Dertien auteurs hebben aan dit poëzie-nummer, dat ook als afzonderlijk boek in den handel is gebracht, meegewerkt. Zij bevestigen den indruk dat het gemiddelde der tegenwoordige nieuwe poëzie op een goed peil staat, al mist men enkele individueel zéér uitstekende figuren als bij vorige generaties. Dat het begrip ‘jongere’ geen kwestie van leeftijd maar van mentaliteit is, bewijzen betrekkelijk ‘bejaardere’ dichters als Den Brabander of Van Hattum. (Kemp ontbreekt). Een nieuwe rhetoriek, een nieuwe conventie zijn een onvermijdelijk gevaar, waar een eensgezinde groep jongeren, ook als ze door een psychische structuur en niet door een ideologie verwant zijn, zich voor in acht moet nemen; vgl. de geciteerde opmerking van Hoornik. Maar deze vier vel poëzie biedt nog genoeg afwisseling om te doen geloven dat de betrokkenen dit gevaar voorshands voldoende onderkennen. Ook al is, na het verdwijnen van wat ik nu maar den Forum-invloed zal noemen, het erotische alom weer sterker op den voorgrond gekomen.

De afwezigheid van de prachtige poëzie van M. Vasalis zal ieder minnaar van verzen zeer betreuren.

[p. 424]

Ten slotte een wens: laat Criterium nu ook eens een prozanummer geven. Ik heb zo het gevoel, dat de jongeren dan veel minder goed voor den dag zouden komen. Maar als experiment zou het interessant zijn.

1940

Anthonie Donker, Hannibal over den Helicon? Arnhem, Van Loghum Slaterus' Uitg. Mij. 1940

Ed. Hoornik, Tafelronde Rijswijk, A.A.M. Stols

Nieuwe Poëzie. Poëzie-nr. van Criterium. Amsterdam, J.M. Meulenhoff, Nov. 1940