Onderzoek en vertoog 2

[p. 414]

Waarom thans weer ballades?

Het eerste nummer van Werk, het belangwekkende jongerentijdschrift dat zijn eersten jaargang in Januari aanving, werd geopend met een uitvoerig en treffend ballade-achtig gedicht van Ed. Hoornik, getiteld Requiem, en sindsdien herdrukt in zijn bundel Steenen. Dit gedicht kreeg ik onlangs weer eens onder de ogen, en het bracht me aan het nadenken over de vraag, waardoor de ballade als genre weder zozeer in zwang is gekomen bij de jongere dichters van tegenwoordig. Het is misschien aardig deze kwestie eens aan de orde te stellen. Want zij betreft een van de weinige verschijnselen, waarbij men een regelrechte inwerking van maatschappelijke oorzaken op een letterkundig fenomeen kan aannemen. En ook zonder in kunstzaken een verstokt-dogmatisch historisch-materialist te zijn, kan men de waarneming van zulk een socialen invloed, waar die met zo uitzonderlijke duidelijkheid mogelijk is, leerzaam achten.

De ballade is oorspronkelijk een reeds in het herfsttij der middeleeuwen voorkomende, en later aan zeer strenge regels gebonden versvorm. Wie het interesseert kan dien vorm o.a. beschreven vinden in Théodore de Banville, Petit Traité de Poésie française p. 192-198. Ik heb echter in dit artikel met het begrip ballade niet deze verstechnische betekenis op het oog, maar den ruimeren zin waarin het woord allengs is uitgebreid: dien van een bepaald poëtisch genre, dat in eenvoudige strofen op enigszins ‘volkse’ wijze in een afgerond verhalend geheel een complex treffende gebeurtenissen vertelt, liefst op ietwat naïeve en bevattelijke wijze. Het zwaartepunt is aldus verplaatst van wat in aanleg slechts een prosodische onderscheiding was, naar de aanduiding van een poëzie-genre voornamelijk volgens den inhoud, al bleef natuurlijk de versificatie de sporen van haar historische afkomst bewaren.

Dat de Romantiek, met haar volksgezinden inslag, gaarne naar deze anecdotisch of nationaal vertellende dichtsoort teruggreep, ligt voor de hand, en zolang haar invloed blijft nawerken vindt men er vele voorbeelden van. Met De Nieuwe Gids echter en de beweging van Tachtig - om ons tot ons land te beperken - is het met de ballade gedaan. Ook dat is zeer begrijpelijk. Zij kon onmogelijk dienen tot de individueelste uitdrukking van de individueelste gevoelens, en het streven, een adaequaten dichtvorm te zoeken voor de nieuw ontdekte natuur en het nieuw ontdekte persoonlijke gevoelsleven, kon in haar geen steun vinden.

[p. 415]

Een tijdlang was nu de ballade, op een enkele hoogst sporadische uitzondering na, uit onze poëzie verbannen. Dit bleef zo, ook toen - voornamelijk in Verwey's maandschrift De Beweging - een generatie van dichters aan het woord kwam welke bewust zich van het individualisme afkeerde om wederom een (romantische) gemeenschap en gebondenheid te zoeken. Wel schreef Th. van Ameide een gehele reeks verzen in ballade-vorm over min of meer abstracte onderwerpen, maar de systematische opzet was daarbij te zichtbaar dan dat hij in dit opzicht navolgers zou vinden. Dit hele geslacht (‘van 1910’, zoals het later naar zijn debuutjaar genoemd is) bleef van het genre afkerig. De terugkeer tot een meer sociaal gerichte belangstelling immers bleef bij deze dichters vooral (o.m. onder Engelsen invloed) van theoretischen aard. Eerst de jongeren die zich rondom Het Getij en De Vrije Bladen groepeerden stonden ook daadwerkelijk meer in het leven en daardoor in de maatschappij, en zouden van deze uit de impuls krijgen, den weg tot de ballade terug te vinden.

A. den Doolaard was de eerste, die haar weer in zwang bracht; zijn zes Balladen bundelde hij in 1928 in De Wilde Vaart. Anderen volgden; ook een enkele oudere, als J.W.F Weruméus Buning, die omstreeks '32 en '33 zijn Maria Lécina en Kapitein Jan van Oordt schreef, en die ook in zijn later werk de ballade trouw zou blijven en tot haar populariteit bijdragen. Een nog weer jongere generatie, die van de ‘Amsterdamse school’ (Hoornik, Van Hattum, Den Brabander c.s.) en Werk, heeft in meerdere of mindere mate voortdurend van haar belangstelling voor het genre doen blijken.

Vanwaar deze herbloei van een dichtvorm die zo langen tijd, globaal gesproken van ongeveer 1885 tot 1920, verguisd was? Men is er niet van af met te zeggen, dat het een kwestie is van mode. Want, toegegeven het element van onderlinge navolging dat stellig aanwezig is: waarom doet een bepaalde mode zich juist in die ene litteraire periode voor, en niet in die andere?

Hier nu past, voor wat de ballade betreft, alleen de maatschappelijke verklaring. In tegenstelling tot de litteratuur is de filmproductie direct en algeheel gericht op de bevrediging van de behoeften van het publiek. Maar het valt niet te ontkennen, dat de achteruitgang van het levenspeil en den algemenen welstand de aandacht voor de letteren in onzen tijd meer dan vroeger gefnuikt heeft. Als weerslag daartegen houden ook de jongere dichters van thans meer dan vroeger rekening met de mogelijkheid,

[p. 416]

de publieke belangstelling te wekken. En waarmede zou de poëzie dat eerder kunnen dan met een anecdote, het naïef relaas van een gebeurtenis, of een ‘verhaaltje’? De jongeren staan niet meer, gelijk bij de dichters van Tachtig tot die van voor kort het geval was, in eerste instantie vrijwel onverschillig tegenover de vraag, of ze lezers zullen vinden. Van die verandering is, naar het mij toelijkt, de economische crisis een der gewichtigste oorzaken. Natuurlijk heeft ook de grotere aandacht voor maatschappelijke spanningen, de ervaring in de als voorstellingsbeeld bekende samenleving, een rol gespeeld. Beide factoren hebben in hoge mate bijgedragen tot het wederopbloeien van de ballade in onze poëzie.

1939