Onderzoek en vertoog 2

In memoriam Augusta de Wit

Wil men zich bezinnen op hetgeen ons land in Augusta de Wit heeft verloren, dan gevoelt men dat het hier waarden betreft, die moeilijk te formuleren zijn. Zij was een persoonlijkheid, een gestalte; zij was een karakter en een voorbeeld. Maar juist daarom is het bijna niet mogelijk, te doen gevoelen hoe deze, te algemeen klinkende, termen, eerst in haar levende figuur betekenis en vorm kregen; een betovering en een kracht, niet te herhalen of te verduidelijken voor wie ze niet ondergaan hebben. Toch laten zij zich ook nu nog beseffen als men zich in haar boeken met overgave verdiept.

Het beste deel daarvan zal door den tijd zijn glans niet verliezen. Integendeel, de afstand der jaren zal steeds meer doen inzien, wat ons hier geschonken is. En duizenden zal het treffen, meeslepen, duizenden zal het vervullen met ontzag, levensliefde, troost en geestkracht, zolang de Nederlandse taal gelezen zal worden.

Het proza van Augusta de Wit is tegelijk geïnspireerd en be-

[p. 408]

heerst, tegelijk muzikaal en rhythmisch, tegelijk muzisch bezeten en tot helder bezonken evenwichtigheid verstild. Het is in hoge mate op het waarnemen en intiem kennen ener rijkgeschakeerde, veelomvattende, kleurig zintuiglijke wereld gegrondvest. Maar dank zij de neiging tot wijsgerige reflexie, welke de schrijfster in hoge mate eigen was, werd het ingetoomd tot de romantische veredeling ener ingekeerdheid en bezielde zelfverdieping, die boven naturalistische detailzucht en woordkunst verre uitkwamen.

Dit heeft de schrijfster tot een van de belangrijkste overgangsfiguren tussen Tachtig en een volgende generatie gemaakt. Onder haar bijzondere eigenschappen zal dan ook in toenemende mate dit vermogen tot vernieuwing, in de ontwikkeling onzer litteratuurhistorie, onderkend en erkend moeten worden. Men neme opnieuw haar werken ter hand. Men zal dan ervaren, hoe ons hier een verrijking wordt geschonken, welke tot deze volheid rijpen kon door het leven van offerend dienen, dat de schrijfster aan dit werk wijdde. Bij Augusta de Wit zijn de zuivere ontvankelijkheid voor alles wat natuur en van de natuur is, en de verrukte drift naar het opperste spel van het schone, want ongemeen kernachtig-evocatieve woord, geheel één geworden. Weten en zien blijven ten grondslag liggen aan haar innig dichterlijke visie. Teerheid kon daardoor kracht behouden, vurige vervoering behield wijsheids inzichtigheid, de muzikale bewogenheid blijft samengaan met mystieke levenswijsheid.

Zolang een opkomende generatie nog zuiver het uit eerlijken innerlijken drang geschreven woord in zich vermag op te nemen, zullen boeken als De Godin die wacht, Orpheus in de Dessa, De Wake bij de Brug, ook door de jeugd bewonderd blijven worden. Als gecommitteerde bij eindexamens aan een lyceum frappeerde het mij, dat zeker negen tiende der onderling overigens zeer verschillende boekenlijsten, door de leerlingen bij vrije keuze als mondelinge examenstof ingediend, Orpheus in de Dessa bevatte.

Groot kunstenaarschap en een groot gemeenschapsgevoel gaan in onze letteren niet zo vaak samen. Ook hierom, om haar warme menselijkheid en strijdbaar humanisme, welke haar nimmer tot enige artistieke concessie noopten, neemt Augusta de Wit een zo bijzondere plaats in. En tevens zijn ten onzent de schrijvers niet talrijk, die doorleefd en sterk Nederlands-Indië in hun werken wisten op te roepen. Noemt men Multatuli, Couperus, Jan Prins bij de ouderen, E. du Perron en Beb Vuyk bij de jon-

[p. 409]

geren, dan heeft men de meesten al gehad. Augusta de Wit heeft ook aan onze schaarse litteratuur over de Oost een onnavolgbaar persoonlijk element toegevoegd, het huiselijk realisme van de meeste harer tijdgenoten door haar poëtisch-romantische visie, welke toch nooit werkelijkheidszin ontbeerde, te boven gaand.

Haar geestkracht, haar stijlvermogen, haar mystiek, verzonken natuurgevoel, zij alle wortelden in de eenheid ener persoonlijkheid, die een grote bekoring uitoefende op al wie haar kenden. Als litterair redacteur van een dagblad, waarin zij geregeld feuilletons over nieuwe Engelse en Duitse boeken bijdroeg (ook in dezen arbeid ontplooide zij haar singuliere begaafdheid) heb ik het voorrecht gehad, lange jaren een contact met haar te onderhouden, dat helaas door haar verblijf buitenslands grotendeels schriftelijk bleef. Dit langdurige contact heeft mijn leven verrijkt en zal mij onvergetelijk blijven. Ook ben ik verheugd, in andere functie nog betrokken te zijn geweest bij het verschijnen van haar laatste, kort voor haar overlijden voltooide novelle in een verzamel-uitgave, welke deze maand het licht zal zien, en waarvan zij nog een exemplaar in handen heeft gehad. Verleden Maandag hebben wij haar in Oosterbeek ten grave geleid. Niet meer dan twee, drie letterkundigen; geen toespraken; een stille, zeer eenvoudige plechtigheid. Het was goed zo, en in overeenstemming met het bescheiden-voorname van haar ingetogen karakter en met de hoogheid van haar geest.

1939