Onderzoek en vertoog 2

De litteraire overproductie

Verscheidene schrijvers, boekverkopers en uitgevers hebben, gelijk te doen gebruikelijk is, in de afgelopen Boekenweek het woord gevoerd. Daarbij was het opmerkenswaard, dat velen van hen als bij afspraak, maar een afspraak was er niet, den nadruk legden op eenzelfde verschijnsel; de overproductie van boeken. Terecht. Inderdaad verschijnt er teveel middelmatigs. Zou de aandacht, niet alleen van het publiek, maar ook van de vele instanties, de uitgevers, reizigers, boekhandelaren en recencenten die tussen boek en lezers de verbindende schakel zijn, minder worden versnipperd door ontelbare waardeloze publicaties, dan zou dit aan de belangstelling voor letterkunde ten goede komen. Hoe kan men van den lezer, den gewonen, niet gespecialiseerden, amateurlezer, verwachten dat hij zich op hetgeen de moeite waard is zal concentreren, indien reeds de vier genoemde groepen, door welker bemiddeling hij zijn lectuur onder de ogen krijgt, zelf tweemaal jaarlijks (lente en herfst), door een schrikbarende en verbijsterende overproductie van noviteiten opgeschrikt, het spoor bijster raken?

Het bedenkelijke verschijnsel constateren is gemakkelijk genoeg, maar wat zijn de diepere oorzaken? Er is natuurlijk een vicieuze cirkel. De afgenomen belangstelling van het publiek,

[p. 400]

zijn geringere belangstelling voor het lezen van goede boeken, de kleinere koopkracht en vraag, zij hebben een ander gevolg gehad dan men zou verwachten. Volgens de termen der economie zal een onderconsumptie een overproductie tengevolge moeten hebben, of liever gezegd: zijn. Voor de litteratuur is er dezelfde omgekeerde evenredigheid Hoe moeilijker het werd, afname voor litteraire uitgaven te vinden, in des te grotere getale werden ze op de markt geworpen. Want er valt van commercieel succes altijd bitter weinig te voorspellen, in dit opzicht blijft uitgeven dan ook altijd een gok; en de firma, die het aantal van haar edities opvoert, vergroot daarmede dan vanzelf de kans, dat onder die veelheid de ‘seller’ zal zijn met het onverwachte succes, dat de te geringe winst of zelfs het verlies op de overige uitgaven min of meer zal goedmaken.

Commercieel is dus de toenemende overproductie van boeken, hoe betreurenswaardig ook, verklaarbaar. Psychologisch is zij dat minder. Anders gezegd: het verwonderlijke is niet, dat er zoveel uitgegeven, maar dat er zoveel geschreven wordt. Neemt men aan dat er in het algemeen minder boeken gekocht worden dan vroeger - en dat schijnt wel vast te staan -, dan moet men concluderen, dat er niet meer geschreven wordt dan vroeger, maar alleen meer uitgegeven. Dat dus de overproductie van boeken weliswaar een verschijnsel is van dezen tijd, maar dat de overproductie van manuscripten al een veel ouder euvel is. Immers, het steeds zeldener voorkomen van financieel succes stimuleert uiteraard de auteurs tegenwoordig minder dan vroeger. Een nieuw boek is voorts in de hedendaagse samenleving sneller vergeten dan weleer; het leeft korter. De fatale en steeds sterker wordende gewoonte, alleen voor het pas, laatst verschenen boek belangstelling te tonen - een stompzinnigheid waaraan niet alleen de moderne lezer, maar ook de critiek zich schuldig maakt - moet de vervaardigers van letterkundige geschriften eerder afschrikken dan aanmoedigen. Het is een benauwend en koortsverwekkend klimaat om in te werken. Indien die omstandigheid desondanks de activiteit der auteurs niet vermag te remmen, mag men veilig aannemen, dat deze vroeger, toen dit kwaad nog niet zo voortwoekerde, op zijn minst zo sterk was. Vanwaar dit enorme teveel aan, grotendeels volkomen mislukte schrijverij? Op deze vraag is slechts één volkomen bevredigendend antwoord mogelijk: door gemis aan zelfcritiek. Men zou mogen verwachten, dat de overproductie van handschriften zou

[p. 401]

afnemen nu men weliswaar gemakkelijker uitgegeven maar ook minder gelezen wordt dan vroeger. Uit het feit dat dit niet geschiedt mag men besluiten, dat de zelfcritiek bij de schrijvers steeds minder wordt.

Maar dat is dan tevens een teken, dat de litteraire critiek ten dezen in haar taak tekort schiet. Zij immers heeft onder meer er zorg voor te dragen, dat jonge, opkomende auteurs hun eigen krachten leren schatten en hun eigen tekortkomingen leren zien (en daardoor zo mogelijk overwinnen). Dat in onze dagen de recencenten in dit opzicht vaak in gebreke blijven, is een der voornaamste oorzaken der litteraire overproductie.

Doch nu moeten wij weer verder vragen. Hoe komt het, dat de critiek meer dan vroeger haar nuttige functie, behalve den lezer ook den schrijver op te voeden, verzuimt? Dit is niet zozeer aan haarzelf, dan wel aan sociaal-economische factoren te wijten. Het recenseren van letterkundige werken is vercommercialiseerd, op ruimer schaal en in meerdere mate dan weleer is het een broodwinning geworden. En - hier sluit zich de noodlottige cirkel - de overproductie van manuscripten en uitgaven heeft bovendien bij schier alle vakcritici een leesmoeheid teweeggebracht, welke niet nalaat de kwaliteit van hun werk aan te tasten. De onmenselijke hoeveelheid lectuur, die zij uit hoofde van hun beroep moeten verslinden, is ontstellend. De algemene maatstaf voor de letterkundige waardebepaling gaat daardoor achteruit, alsmede de lust en overtuiging, nodig om aan den druk van commerciële invloeden met niet aflatende geestkracht weerstand te bieden. Het gevolg is, dat een beklagenswaardig litterair dilettantisme kon opbloeien.

De misstand van de overbelasting der critiek heeft zich in ons kleine land, waar de letterkundige publieke opinie in handen van weinige en steeds dezelfde beroepslitteratoren berust, in nog een ander bedenkelijk symptoom gemanifesteerd: dat, hoewel er teveel geschreven en uitgegeven wordt, vele jonge talenten nooit een kans krijgen. Bij steeds dezelfde redacteuren van steeds dezelfde dag-, week- en maandbladen moeten zij weken, maanden, jaren op antwoord wachten. Menigmaal vinden hun inzendingen, wegens gebrek aan tijd ongelezen gebleven, haar definitief graf in de manuscriptenstapels der laden der letterkundige redactiebureaux. Deze factor werkt in dezelfde richting als het (ondanks enkele voortreffelijke critici) over het algemeen achteruitgaande peil der Nederlandse boekcritiek, en doet mede

[p. 402]

het gemis voelen van voldoende selectiviteit tegenover de letterkundige overproductie.

Het enige middel om den noodlottigen kringloop te doorbreken zou naar mijn mening gelegen kunnen zijn in de vorming van een kader van verantwoordelijke, doelbewuste en zeer deskundige letterkundige beoordelaars. Daartoe zou dan een speciaal instituut in het leven geroepen moeten worden, ofwel een bijzondere leerstoel, gelijk b.v. het Collège de France reeds in dien van Valéry bezit. Want het enige gezag van den criticus berust in de waarde, welke de lezer aan zijn oordeel toekent. Doch zo de critiek dezen laatste, door haar werk en voorbeeld, niet leert, aan dat oordeel hoge eisen te stellen, zal, omgekeerd, superieure critiek bij den lezer geen gezag meer genieten, en doublé voor goud worden aangezien. En dan komen wij nooit uit de tegenwoordige impasse.

1939