Onderzoek en vertoog 2

[p. 397]

Een sleutel tot de brieven van Marcel Proust

Nu, goed 15 jaar na den dood van Marcel Proust, zijn er planken vol litteratuur over hem ontstaan. Een grondige studie van dezen auteur vergt jaren. Niet omdat zijn levenswerk - de 16 dikke delen van zijn omvangrijke roman A la Recherche du Temps perdu - zo moeilijk verstaanbaar, maar omdat het zo ingewikkeld en enorm uitgebreid is. Proust heeft felle aanhangers of tegenstanders; men kan moeilijk onverschillig tegenover hem blijven, omdat zijn geschriften en zijn figuur den lezer dwingen partij te kiezen voor of tegen den auteur, om redenen die wij straks zullen zien. Maar beiden, voor- of tegenstanders, hebben gemeen, dat velen van hen, door de bovengenoemde omstandigheden, dit onafzienbare oeuvre nooit in zijn geheel gelezen hebben... De eigenaardigheden van Proust's leven zijn overbekend, maar ik wil er hier even in 't kort aan herinneren terwille van sommige lezers, en omdat er blijkens de vele publicaties op dit gebied een soort Proust-reveil gaande is dat op een hernieuwde belangstelling wijst.

Het gehele leven van dezen zeldzaam vruchtbaren schrijver is overschaduwd door de bedreiging van een altijd zwak gestel en de angst voor de plotselinge, hevige asthmacrises die elk ogenblik konden optreden. Op zijn negende jaar kreeg hij den eerste aanval. Aan de middelbare school en de universiteit moest hij zich zeer in acht nemen. Omstreeks 1900 begon hij zijn eersten boeken voor te bereiden, voorafgaand aan zijn groten romancyclus, voor welke laatste hij echter reeds, geduldig en nauwkeurig, een ontelbaar aantal optekeningen maakte. Hij nam die jaren levendig deel aan het mondaine verkeer in de uitgaande en adellijke kringen van Parijs, waarmede hij door tal van intieme vriendschappen was verbonden. Zijn fabelachtig geheugen en psychologisch doordringingsvermogen stelden hem in staat, in dit milieu reeds de stof te vinden voor zijn latere reeks A la Recherche du Temps perdu, dat men vooral niet als alleen maar een sleutelroman mag beschouwen, maar dat integendeel een volkomen nieuw, en in vele opzichten met alle traditie brekend verschijnsel in de Franse romankunst zou worden.

Niemand van hen, die in deze jaren hetzij Proust bij name kenden hetzij schier dagelijks met hem omgingen, vermoedden in den beminnelijken jongeman het geweldige litteraire genie, dat hij later aan den dag zou leggen. Men beschouwde hem als een fijnbeschaafd, ietwat snobistisch individu. Hoe ver hij, door

[p. 398]

innerlijken afstand en scheppend en herscheppend vermogen, uitrees boven de veelszins beuzelachtig leeghoofdige decadente society, waarin hij zo volkomen scheen op te gaan, kon toen nog niemand weten. Allerminst die society zelf, welke, door hem groots vereeuwigd, zonder hem allang voorgoed vergeten zou zijn.

In 1910 kwam de fundamentele ommekeer in zijn bestaan. Hij sloot zich, door zijn ziekte gedwongen, voor de rest van zijn leven op, en staakte allen mondainen omgang; slechts enkelen vertrouwde vrienden ontving hij nog. Hij leefde nog maar alleen voor zijn werk; een oude dienstbode verzorgde hem, meestal was hij bedlegerig. In koortsachtig tempo ontplooide hij de formidabele activiteit, nodig voor een kwantitatief en kwalitatief zo groot werk; want hij voorvoelde zijn vroegen dood. Uit ging hij niet meer, uitgezonderd 's nachts in een geheel gesloten rijtuig, want de buitenlucht verdroeg hij niet. Hij gaf zich geheel aan zijn bovenmenselijken arbeid; toen de pen hem ontviel was de laatste bladzijde voltooid.

Wie zich in Proust's werk - een machtig omvattend, Balzaciaans monument - verdiept heeft, vindt een menselijk en letterkundig belangrijke aanvulling voor zijn kijk op dezen schrijver in de delen brieven van zijn hand, posthuum door verschillende auteurs gepubliceerd.

Eerst thans is een vruchtbaar en nuttig gebruik van deze brieven mogelijk geworden, door het uitkomen van het zeer verdienstelijke proefschrift van Dr. Pierre Raphael.

Het werk bevat, behalve een handig, naar de onderwerpen gerangschikt en hier en daar van kleine karakteristieke citaten voorzien repertorium op de briefwisseling, mitsgaders een volledige bibliographie daarvan, een zeer verhelderende studie over Proust's correspondentie. Zij onderscheidt 3 groepen: zakenbrieven, mondaine brieven en brieven waarin hij over zijn werk schrijft aan letterkundige critici. De afzonderlijke behandelde correspondentie met zijn besten vriend, den dichter Robert de Montesquiou, heeft slechts betrekking op de geestelijke en psychologische motieven die hen beiden interesseren.

In een intelligente analyse van den aard der brieven geeft de auteur een bijdrage tot de kennis van Proust's boeiende, veelzijdige en raadselachtige persoonlijkheid. Hun schier behaagziekvleiende charme duidt op Proust's behoefte, zich door anderer instemming en sympathie bevestigd te weten, maar ook, in die

[p. 399]

anderen dissociatief op te gaan en zichzelf geheel te verliezen. Vandaar hun hierboven reeds gesignaleerde eigenschap, dat zij den correspondent, en ook de gewone lezer, tot een pro of contra dwingen. Een zelfde behoefte dus aan radicale en desnoods onredelijke solidariteit in de vriendschap, als E. du Perron een critiekenbundel Vriend of Vijand deed noemen.

Een enorme figuur als Proust heeft slechts 16 jaar na zijn dood nog geen definitieve gestalte aangenomen, ‘tel qu'en lui-même enfin l'éternité le change’. Een stap verder echter in die richting heeft de interessante dissertatie van Pierre Raphael ons stellig gebracht.

1939

Pierre Raphael, Introduction à la Correspondance de Marcel Proust; Répertoire de la Correspondance de Proust (Paris, Editions du Sagittaire, 1938.