Onderzoek en vertoog 2

De suggestie der dagbladen

Het publiek ontleent zijn denkbeelden en oordelen voornamelijk aan wat het in de kranten leest. De z.g. publieke mening is de mening van millioenen individuen. Voor zover zij hun denkbeelden aan de verschillende dagbladen ontlenen, staan zij allen aan dienzelfden invloed dier verschillende dagbladen bloot. Het gaat er maar om, hoe zij die suggestie verwerken. Persoonlijke aanleg, opvoeding en milieu geven daarbij den doorslag. Hier ligt een taak van voorlichting voor de scholen, de volksuniversiteiten en zelfs de universiteiten. Het critisch lezen van een krant vereist systematische opleiding.

De suggestie der kranten komt met talloze middelen tot stand. Wat zij niet geven, is daarbij van evengroot belang als wat zij geven. Voorts gaat het er niet alleen om wat zij brengen, maar waarom zij het doen. Niet alleen op het bericht komt het dus aan, maar waar (op welke plaats), hoe (met welken opmaak), wanneer (op welk tijdstip) zij het geven. Neem gerust aan dat er een belangrijke, en niet alleen technische reden voor is, dat hetzelfde bericht in de ene krant onverkort verschijnt met een grote kop over drie kolom, spatiëringen, vette letters, inspringingen, op de eerste pagina, terwijl het in de andere krant onderaan pagina 16 wordt weggestopt en op zijn minst een editie later wordt gegeven. Ook zoiets voor den gewonen lezer schijnbaar onbelangrijks als de enkele bronvermelding reeds, kan de uitwerking van een bericht in de hoogste mate verzwakken of versterken. Dat is b.v. het geval als het van een officieus persbureau afkomstig is, dat dus geacht kan worden, de zienswijze van een regering weer te geven.

[p. 394]

De leugenkoppen der sensatiepers, door alle meer dan geheelonintelligente lezers doorzien, hebben niet zoveel minder invloed dan de vergissingen-te-goeder trouw der fatsoenlijke bladen. Want zij bestrijken een veel groter en weerlozer publiek. De eenvoudige, goedgelovende, de ‘spraakmakende’ gemeente. De (nog steeds 1939) domme massa, die (ondanks alle leiders) de geschiedenis maakt (op den duur), en draagster is van fluistercampagnes en straat-acties.

Zonder de advertentiekolommen, zoals ze in vroeger tijden waren zouden in de volksbuurten der grote steden en in de provincie de kwakzalverij en het gebruik van kwakzalversmiddelen nooit zulke monsterachtige afmetingen hebben aangenomen. Maar hoe dan te denken over de geestelijke kwakzalverij in de tekstkolommen? Dit laatste geldt natuurlijk niet voor de honorabele kranten, maar ook zij ontkomen niet aan het ongewild verspreiden van de verkeerde suggesties, die het bedrijf nu eenmaal soms meebrengt. De minder conscientieus geredigeerde bladen, die zich van hun verantwoording minder bewust zijn, en meer hun belang dan hun roeping dienen, richten echter veel kwaad aan. Men denke slechts aan de vooraanstaande ‘grote’, soms duurbetaalde correspondenten en redacteuren, die daar hun bestaan moeten rechtvaardigen door af en toe een ‘hit’, een treffend en exclusief bericht... juist of niet. Of aan den kleinen verslaggever, die zijn moeilijke en weinig benijdenswaardige positie moet handhaven door een bedenkelijk bericht over te nemen... omdat nu eenmaal een ander, concurrerend blad dit ook geeft.

Zo zijn er meer euvels. Het wekelijks ontdekken van geniale films en geniale boeken doet hem, die de tegenwoordige macht der adverteerders kent, glimlachen of tandenknarsen, al naar gelang zijn temperament. Dat is bij een zeker deel der pers een zeer veelvuldig voorkomende misstand. Maar ik beweer dat ook fatsoenlijke dagbladen (en die zijn er gelukkig, vooral in ons land) nog de verwerpelijkste kitsch en middelmaat op dit gebied ontzien, en ze aan de nuttige en opvoedende critiek onttrekken door er ‘neutrale’ praatjes over te geven.

Suggestie der massa dus, cultureel en politiek. En er is geen groter gevaar voor de democratie en de ‘geestelijke weerbaarheid’ dan een, met 20 jaar geleden vergeleken, verslapte, vercommercialiseerde pers, die uit baatzucht en angst de regering, de financiële belangen en de conventie spaart.

Wat is dan eigenlijk die conventie? Zij bestaat uit een onbewust,

[p. 395]

bij stilzwijgende overeenkomst massaal aangenomen gewoonte in denken en voelen. Die gewoonte reageert op bepaalde feiten, verschijnselen en situaties met steeds dezelfde, daaraan beantwoordende, onveranderlijk vastgestelde gedachten en gevoelens Het is gevaarlijk voor den enkeling, daar met een oorspronkelijk, critisch en zelfstandig denk- en gemoedsleven tegenover te staan. Stellig is een zekere mate van conventie aan elke gemeenschap verbonden, maar wil deze niet toekomstloos ten onder gaan, dan worden ook in haar geregeld de verstarde, dode conventies uitgebannen, zodat slechts een levende traditie blijft. Tenzij de democratie zich erop richt en erin slaagt, haar aanhangers zoveel mogelijk tot die zelfstandigheid tegenover de dode conventie op te voeden (en dat is mogelijk) heeft zij haar roeping gemist en is verloren.

Kan de pers daarbij helpen? Zij is in ons land, den hemel zij dank, nog in hoge mate onafhankelijk. Maar zij is een dommekracht, een instrument dat ten goede en ten kwade kan werken. Zij is (o.a. door haar vermogen tot herhaling) machtiger dan film of radio. Doch haar onafhankelijkheid is betrekkelijk. Een voorbeeld: niets in de organisatie der dagbladen is na en door den wereldoorlog zo grondig veranderd als hun betrekkingen tot de regeringen hunner landen. De mogelijkheid tot zelfstandige critiek is daarbij stellig in meerdere of mindere mate beperkt. Een ander punt zijn de buitenlandse correspondenten. Die van onze beste dagbladen staan op hoog peil. Maar voor zover zij in totalitaire landen werken kunnen zij, op straffe van uitwijzing, hun nieuws en hun oordeel, indien beide oorspronkelijk en onafhankelijk zijn, slechts ‘tussen de regels’ geven. Hun mogelijkheden in dit opzicht zijn groot. Een kleine en schijnbaar nietige weglating of invoeging van een bericht kan suggestiever zijn dan de grootst opgemaakte kop en onderkoppen, een handige zinswending veelzeggender dan een heel artikel. Maar het betreft hier een soort geheimtaal, alleen verstaanbaar voor den goeden lezer. En hoeveel van deze goede lezers zijn er?

Dan is er voorts de invloed der partijpolitiek, al is die ten onzent althans financieel meestal niet groot. Vooral echter ten aanzien van een groot deel der geraffineerde buitenlandse z.g. culturele propaganda zijn de meeste, ook goede en fatsoenlijke dagbladen, vrijwel critiekloos, tengevolge van ondeskundigheid op dit zo speciale gebied.

Wanneer in een bepaalde publicatie door een persagentschap

[p. 396]

of een courant eigenlijk een handelsbelang wordt voorgestaan, dan is het effect nihil, als deze opzet inplaats verborgen, met zoveel woorden uitgesproken wordt. Het is daarom in zo'n geval nodig, door A te zeggen, B te doen beseffen. Zo ontstaat de primitiefste en tevens klassiekste vorm van suggestie. Tot het weerstandsvermogen nu tegen zulk een suggestie, maar dan op politiek gebied, behoort de regering, behoort de democratie, behoort de pers zelf, voor zover ze haar plicht en taak verstaat, op te voeden.

Direct of indirect kan de suggestie der kranten werken. Regelrecht schadelijk is zij bij het grootste deel der minder achtenswaardige pers. Bij de beste bladen is zij alleen maar indirect schadelijk doordat ze, zelfs ongewild, de dode conventie versterkt. Zij moet dat wel doen krachtens haar aard, op straffe van anders haar greep op de massa te verliezen. Deze versterking der conventie kweekt onzelfstandige gevoel- en denkgewoonten aan, die de vooruitgang en de geestelijke ontwikkeling tegenhouden. Een waarlijk superieure journalistiek echter - en dan uiteraard slechts bij individuele personen en niet bij dagbladbedrijven - richt zich in zover tegen zichzelf, dat zij steeds medehelpt die conventie, welke ook haar inhaerent is, te doorbreken.

Oorlog of vrede, schrikbewind of vrijheid - zij zullen bovenal afhangen van dit vermogen, de suggestie der dagbladen aan eigen, persoonlijk, zelfstandig, critisch oordeel te toetsen. Is het te optimistisch, een streven tot opvoeding in die richting voor ons volk nog mogelijk te achten?

Er is geen reden tot pessimisme, wanneer men bedenkt, dat op de lange baan waarheid nog altijd de beste propagandamethode is gebleken. Maar conventie en denktraagheid blijven van de genoemde suggestie de grote paladijnen (met als wegbereider moedeloosheid, door de sociaal-economische crisis veroorzaakt). En mochten zij overwinnen, dan overwinnen de machten der duisternis.

1939