Onderzoek en vertoog 2

Recept voor wereldwijsheid

Maurice Roelants kan men het best een classicistisch gerichten geest noemen, niet zozeer wat zijn studie of lectuur betreft, dan wel met het oog op zijn aangeboren maatgevoel en evenwicht. Hij was van huis uit een soort van versoberd en dus modern renaissancist in zijn op aardse, omlijnde, positieve zichtbaarheid gericht vormstreven. Tot kleiner afmeting en draagkracht, groter intimiteit, ongetourmenteerder epicurisme, helderder en veel eenvoudiger saamgevatte beeldtaal was bij hem van den aanvang de schrijftrant verstild van Karel van de Woestijne, uit wiens school hij kan worden geacht te komen, evenals zijn drie makkers uit de groep van ‘'t Fonteintje’ (zie: Een dichter van 't Fonteintje, blz. 216 van dit Deel).

Gelijk zovelen van de hedendaagse Nederlands schrijvende prozaïsten was Roelants als dichter aangevangen. In zijn zucht naar tot vorm gedwongen, luchtig, sierlijk en maatrijk verpuurde expressie van een gezonde zinnelijkheid, welke vrij bleef van de zware, verscheurde, daimonische gevoelsverdwalingen van zijn groten voorganger, beleed Roelants, gelijk zijn bentgenoten, een soort van elegant heidense levensaanvaarding, waarin smaak, zin voor het juiste midden, afkeer van uitersten en blijmoedige of speels droefgeestige gelijkmatigheid samenkwamen. Overal bleef een fijne en scherpe intelligentie richtend meester boven de duistere diepten en ontzettingen van leven en dood.

Deze intelligentie is voor den lateren romancier Roelants kenschetsend gebleven. Dit moet vooral niet zo worden opgevat dat zijn werk cerebraal zou zijn. Integendeel: hij is in de eerste plaats een gevoelige; maar nooit verliezen zijn sentimenten het hun door een zuivere redelijkheid opgelegde toezicht. Er is in Roelants geen tweespalt: zijn gevoel is in redelijkheid gedrenkt, zijn redelijkheid altijd gevoelig. Het was reeds in zijn verzen op te merken, dat zulk een harmonie zich in een ingetogen samenspel van rangschikkingen en indelingen uitte, hetwelk decora-

[p. 391]

tief genaamd zou kunnen worden bijaldien de ‘compositie’ er een wezenlijk en levend element in was. Nog sterker is dat het geval in de sierlijke romans van dezen schrijver, van welke dientengevolge een grote bekoring uitgaat. Zonder dieper te willen peilen dan te verdragen is voor een met vredig en zelfs vroom scepticisme gedrenkt gevoel, sociaal, vernuftig en levensaanvaardend, en zich verwerend tegen de stortbuien van het irrationele, overfelle of decadente, spreekt er zich ongestoord een genietende en zielkundig scherp opmerkende geest in uit, tegelijk met een hartelijk gemoed, en betoomd door een Frans aandoend stijlgevoel. Komen en Gaan blijft zijn meesterproeve op dit gebied, maar ook zijn volgende roman, Het Leven Dat Wij Droomden, heeft de bijzondere kwaliteiten, die bijna lyrische en toch beredeneerde schranderheid, welke de figuur van Maurice Roelants zo aantrekkelijk maken.

Compositie heb ik daarbij reeds hierboven een machtigen factor genoemd. Ook in Alles Komt Terecht, speelt zij een rol van betekenis. Het eerste gedeelte immers bevat de gedenkschriften van Bert de Corte, het tweede als tegenhanger die van zijn vriend Willem Ottevaere. De uit deze werkwijze resulterende, voor Roelants typische ironie ontstaat uit het feit dat deze laatste den lezer inlichten omtrent de wanen, illusies en misvattingen, waaraan in de eerste met betrekking tot De Corte zelf, zijn vrouw, zijn huwelijk uiting wordt gegeven. Een zekere Jules Rapallo, een ‘brasseur d'affaires’ op grote schaal, in welke uitnemend getekende geslaagde figuur men een bekenden internationalen, onlangs in België gestorven zwendelaar geëvoceerd vindt, wordt gewond bij een aanslag, welken Bert's vrouw op zijn - Jules' - leven pleegt. Maar de hierdoor ontstane bevrijding van zijn zelfgevoel heeft Bert niet aan Hélène's toegewijde heldhaftigheid te danken, gelijk hij in zijn verblinding meent. Zij wreekte zich slechts, - zo blijkt ons in het tweede deel, het geschrift van zijn vriend - over een vluchtig en onbevredigend avontuur met den financier, ondernomen uit balsturigheid, wijl zij van Willem Ottevaere te weinig toenadering had ontvangen om aan de leegte van haar huwelijk te ontkomen. De zelfde personen, dezelfde gebeurtenissen, gans anders gezien en belicht door twee verschillende mensen - ziedaar het eenvoudig en toch vernuftig procédé, door Roelants toegepast. Alles Komt Terecht had daarom ook kunnen heten: Van de betrekkelijkheid der menselijke standpunten.

Dat niet, op naturalistische wijze, getracht is, twee ook maar

[p. 392]

enigszins verschillende schrijfstijlen voor de twee fictieve mémoire-auteurs te produceren, mag nauwelijks als een bezwaar van importantie gelden in een werk, waarin maar een gevoelig spel werd opgezet van geest en hart, half wijsgerig en half fantastisch, met veel levenservaring, en rijpe kennis van het vrouwehart en van de altijd eendere, ontoereikende mannelijke reacties op hetzelve.

Evenmin stoort het, dat bij alle juistheid van Roelants' psychologisch inzicht toch een zekere vaagheid aan deze personen blijft kleven, een vaagheid voortgekomen uit des schrijvers neiging om in zijn personen afgeronde gestalten te scheppen niet door synthetische visie, maar door een zekeren knap schematiserenden, koel op de wijze der Franse moralisten ontledenden trant van opvatting. Met hoeveel gemakkelijkheid en natuurlijkheid van inzicht geeft niet de steeds moedig en ook tegenover de ernstigste overwegingen en gevoelsverwikkelingen sympathiek opgewekt glimlachende schrijver hier het beeld van zijn levenshouding: een eeuwige illusie, die onuitroeibaar ingeschapen is, en tegelijk een eeuwige desillusie, die nooit wordt geafficheerd, maar die zich verraadt in een enkel stil woord, een lichte ironie, soms even een voorgewende luchthartigheid, een even trekken der mondhoeken.De bovengenoemde vaagheid der mensenkarakters spreekt dan eigenlijk, ondanks Roelants' Latijnse klaarheid van expressie, wel vanzelf. Niets immers wordt ten einde uitgeschreven; alles wordt slechts beschroomd en teder en bovenal met onfeilbaren goeden smaak aangeduid, omflitst, zonder nadruk en als in het voorbijgaan. Illusie, desillusie - Maurice Roelants balanceert gracielijk en vaardig tussen deze beide, de storende duizeling werend welke een blik in den afgrond ter weerszij zou kunnen teweegbrengen.

Hij vindt het dichterlijk gevoelige en soepel vloeiende proza, waarin hij deze houding niet zonder raffinement uitdrukt en tegelijk camoufleert. Hij is als kunstenaar een intimist: zijn intimiteit is, dat men zijn glimlach goed moet kennen om denzelven te herkennen. Een bij alle schier society-achtige ingetoomdheid toch in den grond zeer romantische houding: ‘Ik doe wat ik kan’, laat hij zijn Willem neerschrijven. ‘Ik glimlach. Het gevoel van onze dwalingen en onze ellende is soms scherp in dien glimlach aanwezig’. De voor den burger onbegrijpelijke levenskunstenaar die zo wijs is zich als burger te vermommen. Maar ook: ‘Laat mij den verrukten staat van den toeschouwer, den knaap, die tusschen allen stoeit, van den kwajongen, die niet

[p. 393]

uitgelachen geraakt, al houdt hij zijn hart soms bleek van aandoening vast...’

Twee aspecten van één geestesgesteldheid. Het voorschrift, zich niet druk te maken, kan aan de Stoa of ook aan Epicurus zijn ontleend - in beide gevallen is de conclusie: ‘Alles komt terecht’.

1938

Maurice Roelants, Alles komt terecht. Rotterdam, Nijgh & Van Ditmar, 1937