Onderzoek en vertoog 2

[p. 384]

Ontwortelde jeugd

Meer door geestkracht dan door fijnheid van geest onderscheidt zich deze generatie van de vorige. Critisch vermogen heeft plaats gemaakt voor strijdvaardigheid. De levensomstandigheden van het vorige geslacht lieten meer tijd en lust tot de onbaatzuchtige overspiegelingen des levens, die voorwaarde tot cultuur is. De grotere onlust en spanning in het levensgevoel der hierop volgende jeugd hebben de beschouwende persoonlijkheid opgelost in den primitief handelenden mens.

De sociale orde en rechtszekerheid zijn, vergeleken met die van voor den wereldoorlog, zozeer verminderd, dat zij die thans opgroeien, zich de wereld nauwelijks meer zo kunnen voorstellen als de ouderen haar in hun jeugd zagen. Die ouderen werden niet voortdurend in die mate bedreigd door oorlogsgevaar en de politieke en economische onrust. Deze hadden tot gevolg, dat van het geslacht, dat in '14 nog ongevormd was, het streven naar zelfbeveiliging de voornaamste drijfveer werd. Zoveel aandacht, vastbeslotenheid en initiatief vergen de maatschappelijke veranderingen, met haar dreigende gevaren, van de jongelieden van heden, dat voor het erkennen der betekenis van wetenschap en kunst geen bezinning meer overblijft, noch tijd voor hun beoefening.

Het is vooral in haar houding ten opzichte van geestelijke tucht en vrijheid, dat de opgroeiende van de volwassen generatie verschilt. Wie de bestaande maatschappelijke orde onafscheidelijk acht van een zekere mate van vrijheid, in democratischen zin, ziet de begrippen discipline en omwenteling - de ‘ordening’ van rechts of links - al te vaak vereenzelvigen. Hier moet echter duidelijk onderscheiden worden daar, gelijk zo vaak, het taalgebruik-zelf aanleiding geeft tot verwarring. Tot geestelijke tucht in wetenschappelijken zin is een betrekkelijk verregaande maatschappelijke, d.i. persoonlijke vrijheid voorwaarde, daar de sociale, antidemocratische ordening de geesten wegtrekt van objectief onderzoek, om ze op de eisen van den wil en de nuttigheid te richten. Een soort van geestelijke ‘weerbaarheid’, in strijd met het wezen van alle ware beschaving. Vandaar, dat wij leven in het tijdperk der opkomende schijncultuur. Met het verloren-gaan der belangstelling voor een waarachtigheid en waarheid onafhankelijk van haar nuttige of schadelijke werking, zijn ook een schijnkunst en een schijnwetenschap ontstaan. Hier ligt de kloof, die onoverbrugbaar is, en niet begrip

[p. 385]

maar wel verzoening tussen de generaties uitsluit.

De stralendste verovering der beschavingsgeschiedenis, de idealistische wijsbegeerte der vorige eeuw, heft een deel van den menselijken geest uit boven elk belanghebbend partijschap. Zulk een opvatting is de doodsvijand van de neigingen der jongeren in de hedendaagse civilisatie. Wie door den dit tijdvak kenmerkenden angst vóór alles gedreven naar veilige zelfverzekerdheid, alleen kan of wil denken als deel ener collectiviteit en met deze in de maat, heeft het eigenlijke denken opgegeven. Maar deze toestand drukt juist nauwkeurig de nieuwe conceptie van de vrijheid uit, zoals die bij de jongeren leeft.

Vrijheid en cultuur echter zijn resultaat, geen voorloper van een samenleving, en in tijden van ingrijpende maatschappelijke hervorming is de evenwichtige beschouwelijkheid, waaruit zij opbloeien, vervangen door alles-beheersende wilsspanningen. Sparta moge een machtige staatsmoraal bezeten hebben, naast Athene heeft het niets bijgedragen tot de geschiedenis van den menselijken geest. Maatschappelijke energie sluit geestelijke energie niet uit, maar wel wanneer zij primair is en zozeer de hele persoonlijkheid opeist als noodgedwongen bij de jeugd van nu het geval is. Waar en moreel is voor haar, wat nuttig voor haar is; persoonlijke waardigheid staat achter bij groepsbelang. Vrijheid en geestesleven zijn voor haar begrippen, die alleen nog maar den naam gemeen hebben met wat de voorafgaande generatie daaronder verstond.

In de zienswijze der jongeren schoten de onafhankelijke denkers, die weleer een meer gestabiliseerde maatschappij opleverde, tekort omdat zij zich niet in dienst der sociale vernieuwing stelden. De denkers echter van hun eigen jaren, die dit wel deden, zijn door dit feit alleen reeds geen denkers meer. Denken dient niets; het dient tot iets, in zijn toepassingen. De jongeren toetsen niet denken aan waarheid maar doctrine aan strijdvaardigheid. Wie elk denkstelsel beoordeelt naar den eis, dat het een dynamische en ‘gevaarlijke’ levenswijze weerspiegelt, kan Spinoza wel op den mesthoop gooien. Maar hij heeft geen idee van den moed, nodig om de gevaarlijkste en eenzaamste toppen van den mensengeest te beklimmen, en zonder duizelen in Pascal's gapenden afgrond te blikken.

Het zoeken naar blijvende geesteswetten en algemene gezichtspunten is onverenigbaar met de doeleinden ener jeugd, welke

[p. 386]

slechts duidelijk-beperkte belangen op het oog heeft. Wie de illusie heeft, een nieuwe wereld op louter pragmatisme en opportunisme te gronden, kent geen scrupules tegenover abstracte begrippen als recht, waarheid, en dergelijk oud roest. De vijandigheid der nieuwe generatie tegenover de verworvenheden der oude is begrijpelijk: zij is uit een verscheurde wereld geboren. Wat zij aan positiefs, voor deze afwijzing, biedt, is evenwel alleen maar een terugval naar primitieve stadia der mensheidsontwikkeling, naar de gemeenplaats van het dynamisch vitalisme, en naar een zelfverzekerdheid, welke onzekerheid is die zichzelf wegdrong in geestelijke community-singing. De verheerlijking van gewelddadigheid om zichzelfs wil vloeit hier uit voort: een schijn alweer, ditmaal van mannelijkheid - welke echter geen stand houdt tenzij gedragen door het aanhankelijke groepsgevoel van de anderen. De paradox van den flinken man die, door een massasuggestie dronken, met den stroom meedrijft. Dit is generaliseren: gelukkig zijn er bij de tegenwoordige jeugd ook wel andere elementen. Maar karakteristiek is de geschetste mentaliteit wel degelijk voor haar algemeen beeld.

Wie - gelijk de totalitaire stelsels en richtingen doen - de jeugd als een aparte mensensoort beschouwt, haar moeilijkheden voorgeeft op te lossen, haar vleit en zich op haar beroept, kan zich wellicht op haar door geestelijke atrophie gestaalde spieren verlaten. Maar hij berokkent die zelfde jeugd tevens onherstelbare schade. Jongelui zijn geen afzonderlijk soort mensen: het zijn mensen, jonge mensen. Belet hun zelfstandig hun weg te vinden door hen met pasklare denkbeelden vol te gieten, en ge ontneemt hun elke ontwikkelingsmogelijkheid. Deze misdaad wordt op grote schaal aan de tegenwoordige jeugd voltrokken; daarom is het de vraag, of zij ooit volwassen zal worden.

Deze jeugd, die niets te vergeten had, heeft niets geleerd. De zekerheid, gelijk te hebben (die onwetenschappelijke vrees voor twijfel), de angst, dupe te worden, hebben haar na de ellende van den wereldoorlog, waaraan zij geen schuld had, aan den rand gebracht van een nieuwen wereldoorlog, waaraan zij wel schuld zou hebben. Sport en techniek, twee machtige factoren van het moderne leven - wat zijn zij in haar handen geworden? Een voorwendsel tot denkluiheid, een teken van vervlakking, een surrogaat voor moraal.

Het is niet zo - gelijk wel eens gedacht wordt - dat de geestesgesteldheid der tegenwoordige jeugd een reactie is tegen de dwalingen der ouderen, die haar aan haar lot overlaten. Integen-

[p. 387]

deel: vrij in haar eigen ontwikkelingsmogelijkheden gelaten wordt zij uiteraard slechts door die ‘ouderwetse’ ouderen, die nog in vrijheid geloven. Voor het overige staat zij bloot aan de geraffineerde propaganda van die andere ouderen, die haar aan hun eigen moraalpolitieke, etatistische oogmerken dienstbaar willen maken, en naar hun eigen beeld vormen. Haar mentaliteit is dus geen spontane reactie, maar gevolg van het feit dat een deel der ouderen haar als wapen en levensverzekering tegen een ander deel wil misbruiken. Slechts haar verbazingwekkend en ontstellend gemis aan zelfcritiek (psychologie immers acht zij minderwaardig) kon dit mogelijk maken.

Zeker, min of meer ontwricht is de jongste generatie in alle tijden geweest. Dat is slechts natuurlijk: zij moet zichzelf, eigen vastheid en richting nog vinden. Ontwricht is echter nog iets anders dan ontworteld. Na de evenwicht-zoekende schommelingen der puberteit hervonden de vorige geslachten steeds een zeker zwaartepunt in de culturele traditie der West-Europese beschaving. Deze organische zelfgenezing heeft afgedaan: losgerukt van een eeuwenlang ononderbroken geestesleven dobbert de ontwortelde jeugd van thans weerloos op de golven van stromingen, waarvan zij den ondergrond niet kent, en welke dreigen de samenleving tot barbarij te voeren.

Deze samenleving laat zeer veel te wensen over. Wij leven in een tijd van overgang, en men moet blind zijn om haar fouten niet te zien. Een andere vraag is echter of de aard van het opgroeiend geslacht ons niet een nog veel ergere toekomst bereidt, welke ons van den wal in de sloot helpt. Het heeft elk houvast verloren; de verslapping van het gezinsleven is daarvan geen oorzaak maar symptoom. De hemel beware het echter voor de spheer, waarin het een toevlucht zoekt: die van leeghoofdig gebral, holle leuzen, vage noties, ondoorvoelde pathetiek en agressieve zelfoverschatting. Een spheer van schijn, die aan het werkelijke leven voorbijgaat en zich op den duur op haar dragers wreken zal.

Laten wij ophouden ons met sentimentele voorstellingen omtrent de jeugd te voeden. Laten wij ons harden tegen de reeds door de groeiende geesteloosheid onherstelbaar aangestoken jeugd. Laten wij de hier buiten vallende jongste generatie een kans geven zichzelf te worden, door haar te beschermen tegen het physieke en ideologische ingrijpen van belanghebbenden. Laat ons bedenken dat de strijd tussen de generaties een natuur-

[p. 388]

lijke en gezonde strijd is, welke een opgroeiend geslacht niet belemmert, maar staalt en tot zichzelf doet komen.

Het moet uit zijn met het leeftijds-snobisme. Jeugd heeft geen behoefte aan tranenrijke koestering maar aan critiek, zelfbezinning en geestelijke groeiruimte. Jeugd is geen argument. Toch zullen de jonge lieden, die mij lezen, liever dan zich tot enig zelfonderzoek te zetten, mijn aanmerkingen afdoen met het argument, dat wie zo weinig hun dierbare onaantastbaarheid ontziet, wie hen zo weinig bejubelt, een oude pa is. Het zij zo. Ik vind het maar nare jongens...

1938