Onderzoek en vertoog 2

[p. 372]

Over Plutarchus, politiek, rapen en radio
Een landelijk tweegesprek

Hij stonk naar zuur bier; hij stonk naar mest; naar vochtigen turfmolm stonk hij en naar kelder-aardappelen. Van hoofd tot voeten was hij gehuld in een wolk van stank. Onder de sneeuwwitte wenkbrauwen keken zijn lichtblauwe kinderogen mij vriendelijk aan. Hij was een wijs man, en onaangetast door den modernen tijd. Een boer en een edelman. In dit dorp de vierde burgemeester van zijn geslacht.

‘Jongetje’, zei hij (hoewel ik al een getrouwde dochter had, bleef hij, die zelf nog maar vierenzestig was, mij jongetje noemen) ‘jongetje, je maakt je te dik. Je had nooit naar de stad moeten gaan. Dat ondermijnt de zenuwen. Hier buiten is 't gezonder. En dan: je leest te veel kranten. Wat schiet je daar mee op? Ik kijk ze niet meer in. Is er wat heel belangrijks, dan hoor ik het vanzelf wel bij den barbier...’

Van mijn jeugd af vertrouwd met zijn eigenaardigheden, wist ik dat hij tegenspraak heel goed kon velen, maar alleen, als men begon met hem gelijk te geven. Anders werd hij uiterst ongemakkelijk. ‘Het is natuurlijk wel waar’ - zo leidde ik daarom mijn tegenwerping in, - ‘dat het stadsleven nerveus maakt. En het krantenlezen, tegenwoordig, eerst recht. Maar voor mijn baantje moet ik nu eenmaal in de stad wonen. En wat de couranten aangaat: niet ieder heeft uw gelijkmoedige rust. Je ziet het rechts en links branden; dan wil je toch weten, of je eigen huis gevaar loopt. Dan helpt het toch niet, de luiken te sluiten om het schijnsel van de vlammen niet te zien. Steeds dreigender wordt de situatie voor de vredelievende landen. Daarom kon ik niet laten, altijd weer naar de krant te grijpen, om te zien wat ons nu weer boven 't hoofd hangt...’

‘Jij laatje intimideren’, zei mijn vaderlijke vriend knorrig, ‘door de welsprekendheid van een paar vulgaire schreeuwlelijks. Ik heb misschien geen verstand van de internationale politiek; ik geef toe dat de oogst me meer interesseert, en zelfs ons genoegelijk gekibbel in den raad.’ Hij zweeg even en stak zijn pijp op, een wonder van snijwerk, in sierlijke krullen van doorgerookt meerschuim. Buiten was het donkerder geworden en ineens kletterde de regen tegen de hoge ramen. De kat sprong het grote mahoniehouten bureau af en toen op mijn knieën. ‘Jullie jongelui van tegenwoordig’, vervolgde de burgemeester zonder overgang, - en weer wist ik niet of ik over die kwalificatie, op

[p. 373]

mijn jaren, gevleid of gekwetst moest zijn - ‘jullie leest je klassieken niet meer.’ Hij stond op, een statige, nog kaarsrechte, maar onwelriekende grijsaard, en haalde een boek uit zijn kast. ‘Hier’, zei hij, ‘luister. Dit is uit De levens van doorluchtige Grieken en Ronmeinen, onderling vergeleeken, door Plutarchus. In 1747 te Amsterdam verschenen. Vijfde deel. Daar zegt hij van Marcus Cato: “Tegen den vijand bediende hij zich van eene dreigende taal, en eenen forschen toon: te recht overtuigd zijnde, gelijk hij ook aan anderen gewoon was intescherpen, dat die dingen dikwijls den vijand meer verbluffen, dan het zwaard.” Zo vind je al in de eerste eeuw na Christus den truc beschreven, dien de dictatoren tegen de democratische landen aanwenden, niet omdat ze vechten willen, maar juist om het vechten te vervangen.’

‘Dat ze er soms ook niet afkerig van zijn’, antwoordde ik, ‘de daad bij het woord te voegen, zult u toch ook wel gehoord hebben, al leest u geen kranten. Uw barbier zal u toch wel verteld hebben dat de halve wereld oorlog voert, al is het gelukkig nog niet vlak naast de deur.’

Hij zweeg zichtbaar geërgerd; niet, dat ik me te scherp had uitgedrukt, maar ik had vergeten hem eerst gelijk te geven, voordat ik met mijn bezwaar kwam. Buiten was de wind gaan liggen en de regen opgehouden; de lucht klaarde op. De hoge beuken vonkelden vochtig: het wijd en glooiend gazon glansde. ‘Gooi die sigaret weg!’ riep hij bruusk, ‘verpruts je gezondheid niet met dien rommel. Rook pijpen of sigaren.’ Niet zonder een lichte huivering stak ik een van zijn grote, pikzwarte Vorstenlanden op.

‘Hoor nu eens jongetje’, ging hij, alweer met zijn gewone zachtmoedigheid, voort. ‘Je leeft maar eenmaal, en dat komt niet terug. Geloof me nu, bederf jezelf dien betrekkelijk korten tijd niet door getob over alles, wat er zou kùnnen gebeuren, maar lééf. Ikzelf hoop nog jaren te leven: als je je tijd goed gebruikt, kan het leven zo mooi zijn... Jullie maakt je druk met niets, en vergeet hoe je leven moet. Zie mij. Om zes uur sta ik op. Dan loop ik een uur of twee rond, spreek met mijn boeren, help hier en daar een handje mee in den tuin, kijk of ze geen stommiteiten doen in de groentenkassen. Om acht uur ontbijt ik; dan hou ik zelf de boeken bij; en dan laat ik, weer of geen weer, de bruine zadelen. Om half elf ben ik op het raadhuis, en doe de lopende zaken af, maar nooit langer dan tot half twaalf. En dan, als ik

[p. 374]

weer thuis ben, werk ik eiken dag tot één uur aan mijn metrische vertaling van de Ecloga van Vergilius...’

‘Schei alsjeblieft uit’, riep ik wanhopig. ‘O, u heeft natuurlijk gelijk en gelijk en gelijk! En u bent natuurlijk de ware filosoof en levensgenieter en zo meer, al zou u misschien beter doen, uw tijd aan den bouw van een gastvrijen gasvrijen kelder te besteden dan aan den aanleg van spinaziebedden (bovendien hou ik niet van spinazie). Maar u mag voor uzelf nóg zo'n groot wijsgeer zijn, van andermans leven heeft u niet het minste begrip. Wat snapt u van het bestaan van een klein procuratiehoudertje als ik? Ik kan geen Vergilius lezen want van 's morgens acht tot 's nachts twaalf staat bij de boven- en benedenburen de radio aan, en voor een minder gehorig flatje verdien ik niet genoeg. Bovendien moet ik om negen uur op kantoor zijn. En al zou ik willen, dan kan ik de kranten nog niet ongelezen laten, want ik moet precies op de hoogte zijn van de koersen. En houd u me ten goede, maar zonder tobben het leven leven dat zo mooi kan zijn en nooit terugkomt, dat is een heel fraai zinnetje voor iemand met een fantastisch groot inkomen zoals u; maar ik moet voor een gezin van vier mensen zorgen en bovendien nog een schoonzoon onderhouden die geen baan heeft en als ik doodmoe thuiskom 's middags moet ik nog zelf kolen scheppen, want we kunnen maar 'n hitje voor halve dagen houden. En ik kan nauwlijks één pak per jaar kopen, en kan tegenover mijn kantoorpersoneel toch niet in gerafelde kleren lopen. En al zou ik mijn klassieken willen bijhouden, dan heeft toch Ninette, die mij den helen dag niet ziet en in het huishouden zwoegt, er recht op dat ik 's avonds eens met haar naar een film ga of iets anders voor haar genoegen doe. Maar ach, wat praat ik! wat weet iemand als u van iemand als ik?’

Mijn eerbiedwaardige vriend zweeg. De zon was buiten doorgebroken en van alle kanten klonken ineens vogelstemmen. ‘Domme jongen’, zei hij toen zacht, en zijn ogen, die het park inkeken, leken doorzichtig, zoveel licht kaatsten ze, en hij rook landelijker dan ooit, zodat ik zelfs mijn zware Vorstenlanden niet meer proefde, ‘domme jongen, richt je leven toch anders in. Harmonischer, eenvoudiger. Maak het jezelf toch niet zo moeilijk! Wat is geld nu! Zoek dan een ander baantje, waarbij je misschien minder verdient, maar meer aan je leven hebt. Een mens heeft zo weinig nodig! Zie iets op een dorp te krijgen. In den tuinbouw, bijvoorbeeld...’

[p. 375]

‘De tuinbouw?’ riep ik, niet wetend of ik lachen moest of boos worden.

‘Laat ik je nog één stukje uit Plutarchus' Leven van Marcus Cato voorlezen’, vervolgde hij onverstoorbaar. Hij sloeg het in prachtig goudleer gebonden deel, één van de dertien, weer op: ‘Nabij zijn landgoed was de boeren-stulp van Manius Curius, die driemaal de eer der zegepraal had genooten. Zeer dikwijls wandelde hij derwaards, en wanneer hij dien kleinen omtrek lands en die bekrompen wooning beschouwde, dacht hij aan dien man, die, daar hij wijleer de grootste van alle Romeinen was geweest, de strijdbaarste volken had ondergebragt, en Pyrrhus uit Italië verdreeven, dit stukjen lands met eigener hand plagt te bouwen, en, na drie zegepraalen, die schamele hut bleef bewoonen. Hier was het, dat hem, zittende bij den haard zijne raapen te kooken, de Gezanten der Samniten vonden, en eenen grooten schat gouds kwamen aanbieden; welken hij van de hand wees, met te zeggen, dat iemand, die zich met zulk eenen maaltijd kon vergenoegen, geen goud van nooden had...’ ‘Genoeg!’ schreeuwde ik, nu werkelijk woedend. ‘Genoeg. U heeft makkelijk praten! Wel merkwaardig, dat het altijd de mensen van geld zijn, die voor anderen den lof der schamelheid en berooidheid zingen en voor anderen, van hun comfortabele woning uit, een hutje op de hei aanprijzen. Wat doet u zelf... u zelf...’

Ik stotterde van kwaadheid. Poes was verschrikt van mijn schoot gesprongen. Ik ging nijdig de kamer uit, en het huis, klom een uur later in een overvollen derde klas coupé, en was twee uur later thuis; waar ik de radio's van de buren door elkaar hoorde; waar het naar eten rook; waar de beursberichten lagen te wachten; waar Ninette uit haar humeur was.

Daar bekoelde mijn woede. Daar trachtte ik na te denken. Had mijn oude vriend mogelijk toch gelijk gehad? Was ik de stommerd, of hij? Was er in zijn goedkope wijsheid toch iets waars geweest? Of waren het phrases, onwezenlijk gepraat over onvervulbare mogelijkheden? Wie was nu eigenlijk onredelijk geweest, hij of ik?

Ik wist het niet... Ik weet het nòg niet.

1938