Onderzoek en vertoog 2

De vergeten man

In De Groene Amsterdammer van 9 April 1938 maakt Jan Engelman over de hedendaagse schilders en hun geestelijken nood o.a. deze opmerking: ‘Zij gaan eenvoudig door, hoe smal de basis schijnt (zij is zoo smal niet als zij lijkt, wanneer men niet met den neus boven op de politieke en sociale feiten gaat liggen en daarbij den wind, de wolken, het water, het menschelijk lichaam, de liefde en den godsdienst vergeet). Zij schilderen dus, met of zonder crisis.’

[p. 366]

De tegenstelling tussen hen, die voor het onbekommerd genot van eeuwige waarden als ‘de wind, de wolken’, enz. nog aandacht hebben, en hen wien die ontvankelijkheid vergald wordt door ‘de politieke en sociale feiten’ van den dag, strekt zich veel verder uit dan tot kunstenaars alleen. Zij is een algemene psychologische tegenstelling, en niet tot onzen eigen tijd beperkt. Onze tijd is zeker ongemeen zwaar en beklemmend. Maar ook vroeger reeds, en in alle eeuwen, heeft het gezichtsbedrog van het heden velen uitzonderlijk hard en ondraaglijk toegeschenen vergeleken bij ‘betere tijden’, in verleden of toekomst geprojecteerd. Dezulken sloten zich dan van hun neerdrukkende actuele ervaringen af door op te gaan in de onwankelbaarder, blijvender bewegingen van hun innerlijk: ‘de liefde en den godsdienst’ van Jan Engelman e.d. Daartegenover stonden dan anderen, wier gemoed juist hoofdzakelijk door het tijdsbeeld werd beroerd.

Dit onderscheid valt samen met dat tussen magisch en realistisch denken. Voor het eerste is de zintuiglijke werkelijkheid een drogbeeld, dat als zodanig onderkend moet zijn om het ware wezen der dingen te kunnen benaderen. Het tweede daarentegen twijfelt niet aan de logische rede, en den zinrijken samenhang der waarneembare gebeurtenissen. Ook als een romantische levenshouding kan men de aandacht voor de constant, van geslacht op geslacht wetmatig weerkerende, grote algemeen menselijke gemoedsbewegingen beschouwen. Deze gerichtheid op de bewogenheden der ziel, immers, gaat veelal gepaard met een zich afwenden van de werkelijkheid en een vlucht uit de narigheid der ‘politieke en sociale feiten’ naar den droom van het verleden. Zeer typisch is die romantische hang naar vroeger uitgedrukt in een sonnet van Willem Kloos, dat aldus aanvangt:

Ik heb geleefd, een eeuw-of-wat geleden,
Vóór dat men gas-lantaarns of tramway's had,
In een oer-oude, stille Duitsche stad,
Waar steeds al menschen vroom-bedaardjes treden,

Zooals hun vadren, en dier vadren, deden...

Evenals het magische denken verwerpt het romantische denken de rede voor de intuïtie en het instinct. Het is een door affecten gekleurd denken. De uiterste consequentie van het zich opsluiten in de boven het tijdsaspect uitgaande blijvende waarden (de schoonheid van wind, wolken, water, het menselijk lichaam, de

[p. 367]

liefde en den godsdienst) - deze consequentie, vaak samengaand met een vlucht in het gedroomd verleden, maakt ons zwak, laf en weerloos tegenover ‘de politieke en sociale feiten’ van den eigen tijd. Het is daarom niet overdreven, te zeggen dat zulk een mentaliteit het fascisme in de hand werkt. Het magische, romantische denken is politiek gevaarlijk. Omdat het struisvogelpolitiek bedrijft aan de werkelijldkheid. Omdat het vijandig is aan de rede. De rede is politiek heilzaam, al was het alleen maar omdat zij haar vrijheid, dat is haar bestaan, van nature tegen bedreiging en dwang van buiten verdedigen moet. Uitsluitende of eenzijdige bekommernis, los van den tijd, om de eeuwige menselijke waarden (‘den wind’ enz.) hierboven genoemd, werkt reactionnair en bevordert daardoor de alle waarden vernietigende extremismen die de tijd in zich bergt. Zij conserveert de schadelijkste conventie. Want conventie berust op herhaling, en wat zijn de bedoelde constante levenszekerheden anders dan vrucht van herhaling, in den mond van hen - om met J.H. Leopold te spreken: -

Die het geijkte wijselijk beleden,
die aan geen twijfel of onzekerheden
ziek gingen en den andersdenkenden
getroost het leven en de eer afsneden.

De cultuurfilosofie der conventie moet nog geschreven worden, maar ik meen dat zij de decadente vorm van de romantiek is.

Pleit ik dan voor een critiekloos aanhollen achter actualiteit en modernisme, een geheel opgaan in de sociaal-politieke gedachtenwereld? Geenszins. Maar de gezonde, weerbare, volledige en harmonische mens weet een zekere mate van evenwicht te bewaren tussen den blijvenden grondslag van zijn eigenheid en psychische continuïteit enerzijds, en de ontvankelijkheid voor wat in zijn tijdvak leeft anderzijds. Tussen zijn gebonden, magisch, romantisch affectdenken en de actuele werkelijkheid. Het een corrigeert het ander en vult het aan. Een krachtige en moedige geest staat zowel buiten als in zijn tijd: hij behoudt zijn geloof in de eeuwige krachten der menselijke ziel, maar leeft daarom nog niet uit zijn instincten of uit de irrationele dwangpsychose van bloed en bodem. Tegen een onvruchtbare, reactionnaire vlucht uit de wereld, tegen een weerloos aanvaarden van de mythologiserende, mysticistische phraseologie der horden behoedt hem het met de rede doorgronden van, meeleven met het wezen van zijn eigen tijd.

[p. 368]

Het gevaar van eenzijdige romantiek wordt men zich bewust wanneer men bedenkt, dat het een karakteristiek romantisch tijdvak was, dat 1914 heeft voorbereid; dat ook thans het romantische moment in onze cultuur weer gaat overheersen, nu alom weder oorlog of oorlogsdreiging is waar te nemen. Velen onder ons hebben weer op hun beurt aan een romantischen trek toegegeven door terug te verlangen naar de romantische geestesgesteldheid, spheer en wereldbeschouwing van den mens van vóór den wereldoorlog, dien verleidelijk idyllischen, bijkans vergeten man, die in film, roman, toneel, bouwstijl, schilderkunst e.a. uitingen enigszins begint te herleven.

Ook diens romantiek bestond in een onvoldoend rationeel contact met de werkelijkheid van zijn dagen. Niet doordat deze zo schrikaanjagend was als thans. Maar doordat zij onbelangrijk leek of lelijk. Hoevelen zouden echter thans niet de nieuwzakelijke schoonheid van een fort-betonconstructie, een bommenwerper of een slagschip willen ruilen voor de foeilelijke knusse, knullerige en krullerige huiselijkheid van een Victoriaanse tuinkamer of ziel! (Een symptoom daarvan is de veldwinnende reactie ten aanzien van het nieuwe bouwen.) Maar afgezien van de aesthetica: ook het denken was in die dagen te ver van de werkelijkheid verwijderd - te intellectualistisch (vandaar een reactie als van Bergson), axiomatisch en deductief - om te verwerken wat de maatschappelijke en actuele feiten aan lering of waarschuwing inhielden. Een romantisch intellectualisme. Daarbij hoefde nog maar de algemene stemming van zelfvernietiging te komen, waarin onbewust velen toen verkeerden, of ‘'t verblind gewilde’ moest losbreken.

Die nu achteraf ongecompliceerd lijkende, reeds half vergeten mens van een kwarteeuw geleden kon zich desnoods speciaal voor politiek interesseren. Maar op zijn minst precies even goed voor schaak, muziek of toerisme. Hij was in een der laatstgenoemde gevallen niets dommer dan in het eerste, terwijl wie thans geen enkel politiek benul heeft toch wel èrg ‘weltfremd’ en een klein tikje achterlijk wordt gevonden, - ondanks de eeuwige waarden, den wind en de wolken niet geheel ten onrechte.

Lezer, ik wil u een bekentenis doen. Ik erken, dat ook ik een soort zwak voor hem heb, voor dien legendarischen man uit den ons nu zo zoet en zoetsappig lijkenden tijd van het begin dezer eeuw tot den wereldoorlog. Voor dien thans vergeten man,

[p. 369]

dien we nog gekend hebben, neen dien we zèlf geweest zijn, maar dien we ons zonder een vage verbazing niet goed meer kunnen voorstellen. Hij was zo argeloos, hij wist niet wat hem, en ons, nog boven het hoofd hing, en hij is van den aardbodem weggevaagd. Ook ik ben in Arcadië geboren...

Dus toch een romantische hang naar het verleden?

Laat ons niet eenzijdig zijn en ons leven niet tezeer begrenzen. Het is verkeerd, naar dien man terug te verlangen; maar ook, hem geheel te vergeten. Met ironie, met sympathie, en zelfs met afgunst kan men aan hem denken, mits men ook een waarschuwend voorbeeld in hem blijft zien. Hij verachtte, in zijn studeerkamer, museum of concertzaal, de werkelijkheid, en kort daarop stortte de wereld in puin: nog zitten wij met de gebakken peren. Neen, dien vergeten man, wij mogen hem niet langer vergeten. Hij had veel, dat ons lief is, veel dat wij, waarschijnlijk voorgoed, verloren hebben. Maar niet alleen daarom is het goed, zich hem te herinneren. Ook, omdat wij niet in zijn fout willen vervallen; niet uit romantisch-aesthetische vergeestelijking zolang onzen tijd met zijn dreigende, reële gevaren willen negeren tot die tijd ons wegvaagt en vernietigt.

Laat ons dan zo, met genegenheid èn met critiek, aan hem denken. Ik zie hem voor mij, mijn homo Europaeus quo ante bellum, mijn vooroorlogsen mens. Ik zie hem nog voor mij. Hij heeft een neerslachtige hangsnor, een pothoedje, een paraplu, peinzende, nietszeggende ogen. Hij houdt van Kant, La Vie Parisienne en de Lorelei (geest, eros, hart). Hij gelooft aan eerlijk vooruitkomen voor wie de goede tips krijgt en aan de idealen van Carnegie. Zijn vrouw is lid van ‘Liefdadigheid naar Vermogen’, en hij is uit beginsel nooit vrijpostig tegen zijn eigen dienstbode. Hij houdt van tuinfeesten, optochten, jachtritten, van Carmen, Artis, Brussel. Hij gelooft in spiritisme, wereldvrede, Darwin, De Vries en Te Winkel, vrouwenemancipatie, vooruitgang, congressen, en heeft Mata Hari nog zien dansen. Ik heb een zwak voor hem, daar kom ik rond voor uit. Ik houd van hem. Ik betreur hem. Hij doet mij vertederd glimlachen. Hoe naïef was hij in den grond, hoe serieus en vertrouwend en beuzelachtig en hoogstaand en argeloos...

Remember my forgotten man.

1938