Onderzoek en vertoog 2

De mythe der persoonlijkheid

Wat is, in de cultuur onzer dagen, van de persoonlijkheid overgebleven?

Met Nietzsche, met Stirner, met de gehele letterkunde van de 19e eeuw, had het individualisme zijn hoogtepunt bereikt. In dit tijdvak was het karakter van gemeenschappelijkheid aan de maatstaven van gevoel, verstand, zedeleer ontvallen. Iedere persoonlijkheid moest zonder den steun der samenleving, als het ware uit zich zelf, zijn eigen heelal opbouwen. Ziel, geest, gemoed van den eenling ontwikkelden zich machtig, volgens de eigen bijzonderheid van aanleg. De stuttende eenparigheid van hetgeen leeft in de menselijke gemeenschap ontbrak.

Moeheid en eenzaamheid waren van dezen hartstochtelijken cultus van het eigen Ik het noodzakelijk gevolg. Tegenstromingen, gekenmerkt door meer maatschappelijk gerichte gevoelens (niet alleen staatkundig maar ook litterair) vindt men dan ook reeds aan het einde der vorige eeuw. Voornamelijk van Engeland uit bezielden nieuwe, collectief getinte idealen ons oude werelddeel. Een meer godsdienstig réveil vond in Frankrijk zijn uitgangspunt. De uiterste bevestiging van het individuele werd verworpen voor een nieuw gemeenschapsgevoel.

Grote dichters drukken vaak ongewild uit, hetgeen algemeen in den mens leeft, ook indien dit hun eigen dichter-mentaliteit te buiten gaat. In dit verband is het aardig, het slot van een der oudste sonnetten van Kloos aan te halen. Niets lag Kloos verder, dan belangstelling te koesteren voor de totaliteit van een op één-wording gericht, collectief streven. Toch ligt in den ‘droom’ waarvan in deze verzen sprake is, en waarmede de dichter bewust stellig niet anders dan de geliefde bedoelt, het

[p. 361]

zinnebeeld van de gemeenschapsgevoelens, waartoe in die jaren van Tachtig alreeds sommigen hoopten terug te keren. Want gemeenschap tussen twee mensen en die tussen individu en samenleving zijn, wijsgerig en psychologisch gesproken, zeer overeenkomstig.

Eéne, éen' moet zijn aan Wie ik alles gaf,
En leven kan ik niet, dan als ik kniel,
't Zij voor Mij-zelf, een Godheid of een Droom:

De Godheid stierf... Ikzelf ben als Haar Graf:
Kom Gij dan, nu ik val... Ziel van mijn Ziel,
Die niets dan droom zijt... 'k roep u aan: O, koom!

In deze verzen ligt uitgedrukt de diepe, algemeen-menselijke neiging van het eigen Ik, geheel op (of onder) te gaan en zich te verliezen in iets, groter en wijder dan dit Ik zelf. Dit kan zijn ‘Mij-zelf’, de uiterste cultivering dus der persoonlijkheid, of een God, of een droom. Na de schier tot waanzin verbijsterende vereenzaming van het individualisme, dat alles geheel uit eigen waarde en zielskracht moest putten, zoekt de eind-19e-eeuwse mens steun in een godsbegrip. Maar ook dit kan hij niet tot blijvend leven roepen, ook het religieuze ontvalt hem: De Godheid stierf... Ikzelf ben als Haar Graf. En nadat aldus eerst de rede van den enkeling de waardemeter aller dingen is geweest, wil hij zijn persoonlijkheid, die nog slechts bewustzijn van smart is en ook God niet vond, blindelings in een droom storten. De mens, aan het (voorlopig) eind- en hoogtepunt van het individualisme gekomen, wil zich vergeten en verliezen in wat ‘niets dan droom’ is. Zeker, voor den dichter zelf de geliefde. Maar de dichter zegt meer uit dan hij bewust weet. Die droom is voor talloze anderen de voorafschaduwing van de collectivistische, tegen de individuele persoonlijkheids-ontplooiing gekeerde massa-stromingen van thans.

Eerst zou echter nog een terugslag komen, want steeds gaat de slinger der historie heen en weer, en afwisselend ziet men in de cultuurgeschiedenis individualisme en collectivisme optreden. Die terugslag werd verhaast door de massale verdwazing van den wereldoorlog. Wederom werd de mens, teleurgesteld en wanhopig door hetgeen de hoog opgelaaide gemeenzaamheid van streven hier had teweeggebracht, naar de volstrekte alleenheid van eigen voelen en denken terug gestoten.

[p. 362]

Sedertdien vertoont de cultuur een chaotisch beeld. Door elkaar en naast elkaar ziet men de richting welke het collectieve, en die welke het persoonlijke op den voorgrond brengt. De eerste is nog steeds de, door den wereldoorlog gedeeltelijk uitgestelde, reactie die de erfenis der vorige, individualistische eeuw wil liquideren. Tegen deze alles nivellerende strevingen, waartoe ook de overeenkomstige politieke richtingen onzer dagen behoren, verzet zich anderzijds nog, of weer, eenzelfde individualisme als na '18 was opgekomen.

Aldus kan men in het kort historisch de plaats aangeven van de persoonlijkheid in de hedendaagse cultuur. Zij, die teleurgesteld zijn in de vrije ontwikkeling van het persoonlijke, zoeken het in de tucht van het massale. Zij daarentegen die tegen de uitingsvormen van die eenheidspogingen weerzin gevoelen, keren terug tot de persoonlijkheid. Weliswaar zijn deze twee tegenstrijdige richtlijnen te allen tijde naast en door elkaar beide voorgekomen. Maar de verwardheid van het cultuurbeeld en de scherpte der tegenstellingen waren zelden groter dan thans, nu zij, door tevoren ongekende politieke consequenties, van een litterair-psychologischen strijd duizendvoudig zijn verscherpt tot letterlijk een kwestie van leven of dood. Gelijk bij de primitieve volken heeft het collectivisme van heden zich zijn totembeelden vervaardigd; lezen wij niet in de Held. Crt. dat in den Ordensburg Vogelsang een altaar is opgesteld voor den ‘Duitsen mens’? Doch laten wij nu verder staatkundige aspecten buiten beschouwing, om ons tot de litteratuur te bepalen. De hernieuwde belangstelling voor de persoonlijkheid deed ook onder dejonge letterkundigen een stroming ontstaan, waarvan Greshoff, Du Perron en Ter Braak de voorvechters zijn geweest, en welke vooral in het tijdschrift Forum tot uiting kwam. Hun streven vond bevestiging in de oudste inzichten, gelijk... het christendom, in de nieuwste stelsels gelijk de existentie-filosofie, in de nieuwste mystiek gelijk van Berdjajew. Maar zover zochten zij het zelf niet eens. Voor hen waren practijk en theorie één. Dat een felle eenzijdigheid zich in hun kunstleer uitte, ligt in de dialectiek der geschiedenis. Gelijk alle eenzijdigheid is zij nuttig geweest maar heeft ook schade en verwarring aangericht.

Menno ter Braak, de begaafdste theoreticus der richting, stelt kunst en leven op één lijn. Kunst is een levensuiting gelijk elke andere, en bezit derhalve geen zelfstandige waarde dan die zich door de persoonlijkheid van den kunstenaar doet gelden. Het vitale belang, dat deze erbij heeft, zich uiting te verschaffen, en

[p. 363]

niet de uiting op zichzelf, is alles wat Ter Braak na het ‘démasqué der schoonheid’ in zijn betekenis ongerept laat. De rest is onvruchtbaar aesthetisch specialisme en zelfvermomming.

Tegen de eenzijdigheid van deze zienswijze heeft Dr. D. Bartling stelling genomen in een aardig, te weinig bekend geworden geschriftje: Over het begrip ‘leven’ in de kunstleer van hedendaagse Nederlandse literatoren. Waarom, aldus ongeveer de redenering van dezen schrijver, past Ter Braak dit systeem niet op zichzelf toe? Er is niets tegen, de kunst ook eens als persoonlijkheidsuiting te beschouwen. Maar wanneer dit tot uitsluitend geldig gezichtspunt wordt uitgeroepen, wat doet Ter Braak zelf dan anders, dan tot algemeen autonoom cultuurverschijnsel proclameren wat slechts uiting is van zijn eigen persoonlijk levensbelang? Is die uiting dan iets anders, dan die van de schoonheid der letteren en kunst heette te zijn? Hiermee, merkt Bartling snedig op, ontmaskert het ontmaskeringsproces zichzelf. De zelfde Ter Braak, die zijn inzichten voor logische discussie vatbaar acht, houdt dogmatisch en fel zijn fundamenteel uitgangspunt (kunst= leven) daarbuiten. Het is hierdoor, dat Ter Braak alle andere probleemstelling zelfstandigheid ontzegt, en op zijn manier even dogmatisch wordt als de marxisten op de hunne. De kunst is inderdaad, onder zeer vele andere, ook onder den biologischen gezichtshoek te beschouwen. Maar zij is niet daarmede te identificeren; eerst dient vastgesteld dat zij inderdaad iets (voor zichzelf, autonoom) is. Waren kunst- en levensexpressie identiek, dan drukte de kunst in aesthetischen vorm iets anders uit dan zij zelf is. Dit te veronderstellen berust op aangeboren onlkunstzinnigheid.

Men leze bij Bartling zelf, hetgeen ik hier slechts kort heb kunnen samenvatten. Overigens staat één ding vast. In den tijd van Tachtig en De Nieuwe Gids vond de tot het uiterste opgevoerde aandacht voor de individualiteit een uitweg in het verfijnen van den aesthetischen vorm. Wanneer de hedendaagse persoonlijkheids-aanbidders thans de schoonheid menen te ontmaskeren, drijven zij naar veel gevaarlijker uitwegen en reacties, welke misschien morgen in de richting der collectivistische wanen en het leidersbeginsel zullen gaan, daar de kunst immers tòch geen autonome waarde heeft en alles slechts levensuiting is. De mythe der persoonlijkheid zou dan een funeste wending nemen: naar de autonome waarde van ‘den sterken man’!

1938