Onderzoek en vertoog 2

De taak van de dagbladcritiek

We cannot wish that any work or class of works which has exercised a great influence on the human mind, and which illustrates the character of an important epoch in letters, politics and morals, should disappear from the world.
macauly

Bij deze gelegenheid verwissel ik de practijk voor de theorie. Ook de arbeid heeft ogenblikken, dat hij om zelfbezinning vraagt en men zich gedrongen voelt, voor zichzelf en anderen rekening en verantwoording te geven van zijn zin, wezen en betekenis. Dan gevoelt men, om met Henriëtte Roland Holst te spreken, ‘veel vragen als bogen spannen’, die een antwoord verlangen van algemener strekking dan de bespreking van één enkel auteur kan zijn. Thans wil ik trachten, de taak van de dagbladcritiek te beschouwen.

Van stelselmatigheid kan daarbij geen sprake zijn. Want het streven van den criticus is vol tegenstrijdigheden. Is het gericht op het objectieve? Ja. Of op het subjectieve? Ook! Is het behoudend of vooruitstrevend? Beide! Welk karakter heeft de professionele aandacht van den beoordelaar, die vaak tegelijk, bij een zelfde werk, moet verwerpen en schiftend moet aanvaarden, en wiens leesmoeheid bij elk nieuw boek toch steeds wordt gedomineerd door ‘cette cupidité qui nous espoinçonne à l'estude des livres’. (Montaigne). Ik kan dus niet anders doen dan enkele algemene lijnen aangeven. Een zwemmer, die zich door diep nadenken bewust zou maken van de bewegingen, die hij verricht,

[p. 354]

zou kans lopen te verdrinken. Ook bij deze stof ontsnapt de practijk aan de theorie, zodat men de vraag naar taak en zin van de journalistieke critiek eigenlijk bij elk boek anders zou moeten stellen en beantwoorden.

Sinds den wereldoorlog 1914-'18 is een tijd aangebroken van een chaotisch zoeken naar vernieuwing, dat voorshands de kloof tussen litteratuur en leven niet kan opheffen.

Dit verklaart, ten aanzien van de letterkunde, de ontreddering van den modernen lezer. En al zijn er ook andere factoren die hiertegenover ten goede werken, toch is daarbij de belangrijkste taak voorbehouden aan de journalistieke critiek, welke juist door haar herhaling zoveel invloed uitoefent. De gelegenheidslezer, die zich niet speciaal op de letteren heeft toegelegd - en negen tiende der lezers behoort daartoe - is hulpeloos zonder critiek. Hij heeft geen tijd tot schiften, overzien, vergelijken. Hij heeft raad en steun nodig bij zijn keuze uit de enorme boekenproductie, en om zich een oordeel te vormen in een materie waarbij hem niet voldoende gegevens ter beschikking staan.

Wat verlangt die lezer van de boekencritiek in zijn krant? Ten eerste voorlichting, ten tweede leiding. Hij verlangt een verslag van hetgeen het boek geeft. Dat is natuurlijk iets anders en iets meer dan het ‘verhaaltje’ navertellen. Want soms is de expositie van geen belang voor de waarde van het boek; soms ook is het onderwerp van zo kiesen aard, dat een résumé van den inhoud zonder vervalsing in een dagblad niet mogelijk zou zijn. De verdere voorlichting bevat vooral feitelijkheden. Zo kan b.v. in bepaalde gevallen wel eens een overzicht van nut zijn betreffende het vroegere werk van den auteur, diens ontwikkeling, zijn plaats in de stromingen en groepen van zijn tijd, of zelfs bijgeval biografische bijzonderheden.

Maar behalve voorlichting is vooral ook leiding nodig. De eerste moet objectief zijn, de tweede draagt uiteraard een subjectief karakter. Dit houdt niet in, dat de criticus zijn vooroordelen tegen genres of personen mag botvieren. Ook niet, dat de krant de plaats is, waar hij in polemischen vorm zijn stokpaardjes berijdt, al zal hem in gevallen, waar dit ter verdediging van bedreigde cultuurwaarden nuttig is, de grootste felheid geoorloofd zijn. In het informatieve is objectiviteit mogelijk en noodzakelijk, maar waar een oordeel wordt gegeven geldt het oude woord ‘un journal est un monsieur’, en mag hij zo nodig schrijven et cum ira et cum studio, zowel met hartstocht als met partijdigheid.

[p. 355]

Een eerste eis van een behoorlijke dagbladcritiek is haar onafhankelijkheid. Tegenover den publieken smaak, waar zij volgens haar geweten desnoods recht tegen in moet gaan, maar... met argumenten. Tegenover collega's-critici. Tegenover eigen sympathieën en antipathieën. Een goed beoordelaar heeft als zodanig geen vriendjes of vijanden. In ons kleine land kennen de meeste litteratoren elkander persoonlijk. Deze particuliere omstandigheid mag niet bewerken dat voorkeur of rancune mede het oordeel bepaalt, waar het lot van een boek vaak van afhangt. Ook de vrees, te kwetsen, heeft al meer kwaad dan goed gedaan.

Is het journalistieke oordeel over nieuwe romans niet onafhankelijk van genoemde factoren, dan is het niet alleen nutteloos maar zelfs schadelijk. Het geeft dan aanleiding tot populaire dwalingen, tot oppervlakkige conventionele massa-opinies, tot onverdiende reputaties, tot miskenning van talenten. Het zou niet moeilijk zijn uit de laatste tien jaren tien namen van auteurs te noemen, die mede door de schuld van de pers onrechtvaardig overschat of onderschat zijn.

Andere eisen van de dagbladcritiek zijn actualiteit, bevattelijkheid en beknoptheid. Dit, gepaard aan het snelle tempo waarin de journalist moet schrijven, brengt een gevaar mede van oppervlakkigheid, welke alleen vermeden kan worden door een grote mate van kundigheid en de weigering, voor de ontstellende gemakzucht van een groot deel der lezers te capituleren. Een voordeel van de genoemde, moeilijke eisen is dat zij den recensent dwingen, het wezenlijke in algemene gezichtspunten overzichtelijk samen te vatten. Daar hij geen plaatsruimte en geen tijd heeft, tezeer in technische bijzonderheden af te dalen, welke ook meer in vaktijdschriften zouden thuishoren, zou hij zijn aandacht meer aan stromingen dan aan afzonderlijke gestalten moeten wijden.

Dit kan voor den lezer zeer leerzaam en verhelderend zijn; nog al te weinig is onze critiek op deze algemene basis gegrond. Zij maakte de kracht uit van eminente figuren als Ernst Robert Curtius, Jacques Rivière, Willy Haas, Albert Thibaudet. De goede critiek is tevens een soort van cultuur-analyse in een notedop. De goede recensent is dan ook zeer veelzijdig: hij moet begrip hebben voor het wezen van taal, stijl, rhythme; belangstelling voor moderne psychologie, cultuurgeschiedenis, en sociale vraagstukken; oog voor vormtraditie en ethnologische invloeden. Voor wie beperkt litterair-aesthetisch is geldt:

[p. 356]

‘wer nur Chemie versteht, versteht auch keine Chemie’.

Ondanks de voorzichtigheid welke uiteraard en om vele redenen voor hem veel meer geboden is dan voor den leider van een litterair tijdschrift, moet de dagbladcriticus, die zijn taak verstaat, vooral opkomen voor de jonge debuterende of te weinig opgemerkte talenten, die nog om erkenning worstelen. Voor hun verdere kansen draagt hij mede de zware verantwoordelijkheid, waarvan hij zich diep bewust behoort te zijn. Want via den publieken smaak oefent hij invloed uit in bescheiden mate, op de richting, waarlangs litteratuur en cultuur zich in de toekomst zullen bewegen, en bepaalt zodoende in laatste instantie mede den loop der beschavingsgeschiedenis. Voor hem geldt wat Rahel Varnhagen in het begin der vorige eeuw geschreven heeft: ‘Het is bederf en niet gemis van verstand als een mensch geen nieuwe, hem lastige gedachten in zich wil opnemen; stupiditeit als hij, wanneer ze voor hem treden, niet merkt dat ze nieuw zijn; ergste gemeenheid als hij ze herkent en ze nochtans loochent’.

Alleen den dagbladcriticus die in hoge mate zichzelf is, zal het vervullen van zijn moeilijke en niet altijd dankbare taak den steun en voldoening geven, dat een vaste kern van zijn uitgebreiden kring lezers vertrouwen in hem stelt. Dat weegt ruimschoots op tegen de vele boze epistels, waaraan alle courantenrecensenten gewend raken. Zonder dit vertrouwen in zijn karakter, onpartijdigheid en kunde is de criticus ook voor den lezer van geen enkel nut. Want dit, en dit alleen, zal hem het gezag geven, zonder hetwelk zijn werk allen invloed mist.

Een veel verbreide phrase is, dat critiek alleen ‘opbouwend’ mag zijn. Ook negatieve critiek kan nuttig en nodig wezen, als ze maar met argumenten werkt en gedocumenteerd is. Zij leert den lezer het verwerpelijke te onderscheiden van het goede, en dit komt den materiëlen bestaansvoorwaarden der litteratuur ten goede, en gaat de verbreiding en dus de productie van minderwaardige boeken tegen. Een critiek, die achter de successen van den dag aanholt, is niet positief maar waardeloos. Een hoekig, vastberaden en oorspronkelijk oordeel is voor den lezer betrouwbaarder en van meer waarde dan een laf en wezenloos meedrijven met de mode van het ogenblik.

Het is de taak van de dagbladcritiek, de continuïteit van het cultuurbezit der eeuwenlang in Europa moeizaam opgebouwde beschaving mede te hoeden en te verdedigen. Het is haar taak, van geslacht op geslacht mede de fakkel des geestes door te ge-

[p. 357]

ven. Haar taak, in een wereld, verduisterd door verwildering en barbarij, de ontwikkeling der geestelijke goederen te beschutten en de onder wisselend aspect blijvende waarden der schone letteren.

Wanneer de dagbladcritiek aan haar taak beantwoordt zal zij den lezer opvoeden tot een zelfstandig oordeel. In laatste instantie is dus haar doel: zichzelf overbodig te maken. Maar daarmede zal zij dan tevens voor weer nieuwe kringen en generaties van lezers steeds opnieuw onmisbaar zijn.

1938