Onderzoek en vertoog 2

Een episch talent

Dat het werk van Karl Friedrich Boree tot de belangrijkste verschijningen van de litteratuur van thans behoort is ontgaan aan de Duitse en Nederlandse critiek. De eerste gaat ons niet aan. De tweede heeft weer eens nagelaten, de gelegenheid aan te grijpen, zelfstandig voor een nieuw talent van grote betekenis aandacht te vragen van een publiek, welks meerderheid zich met werk van verreweg geringer orde dan dit bezig houdt. Wanneer zal de vermoeide, in sleur opgaande beroeps kritiek haar verantwoordelijkheid voldoende begrijpen en inzien, hoe door een verzuim als dit alle kans ontstaat dat een nieuw, opkomend schrijver in zijn ontwikkeling niet alleen in verkeerde banen gedreven maar zelfs geheel gestuit wordt?

Van den auteur Karl Friedrich Boree is ons slechts bekend dat hij, reeds op middelbaren leeftijd, in 1930 debuteerde met een luchtigen en gracieuzen roman, Dor und der September, welke een buitengewoon succes had. Hij behandelde de liefdesgeschiedenis tussen een man van veertig en een meisje van twintig, en

[p. 337]

de even fijngevoelige als zorgvuldige uitwerking van dit thema, waarbij meer de lyrische charme dan de tragiek van het gegeven naar voren kwam, hield een belofte in tegenover de gemakkelijk tot achterdocht stemmende gretigheid der lezers. Een belofte - meer nog niet.

Dat die belofte zo volkomen in vervulling is gegaan, en de verwachtingen zelfs op zijn verrassendst zijn overtroffen, vindt zijn oorzaak niet bovenal in de aan draagwijdte en belang zo ongemeen rijker stof van zijn latere romans. Het is meer, dat het kunnen van den auteur zich zozeer in elk opzicht verdiept heeft. Boree heeft zich door den bijval, aan zijn eerste boek ten deel gevallen, gelukkig niet laten verlokken, met spoed iets dergelijks in hetzelfde genre te vervaardigen. Langzaam zijn bijzonder conscientieus proza verzorgend, heeft hij met geduld en hardnekkigheid zes jaar aan zijn volgenden roman gewerkt. Zijn persoonlijkheid als schrijver is in dien tijd gerijpt tot een van den eersten rang; een breed opgezet werk van epische allure is het resultaat.

Quartier an der Mosel is een, in zijn eigen trant klassiek aandoende na-oorlogs-roman geworden, ver uitstekende boven andere pogingen op dit gebied. Anders dan Von Salomon's Die Geächteten behandelt hij niet de poging van de uit den wereldoorlog teruggekeerde soldaten, het contact met het leven in het vaderland te hernemen, maar bepaalt zich meer speciaal tot dien terugkeer zelf. Na den wapenstilstand marcheert een batterij, welke tot het laatste ogenblik in de vuurlinie heeft gestaan, over Luxemburg naar Duitsland. Van het ene burger-kwartier trekt ze naar het andere; traag gaat de reis, daar alle wegen en bruggen overvuld zijn door den terugtocht der honderdduizenden. In het tere herfstland aan den Moezel moeten inmiddels deze mensen, onstuimig hunkerend naar huis ondanks het voorgevoel der ontgoochelingen en rampen, die hen wachten, de vier vreselijke jaren lang afgebroken verbindingen met het gewone leven zien weer te vinden, wetend, dat de vreemde bezetting voor het Rijnland hen op den voet volgt. De militaire tucht is nu ondermijnd; er wordt gestolen, gedeserteerd, gemuit. Op gezag van de nieuwe regering worden soldatenraden ingesteld, die voorlopig nog euphemistisch vertrouwenslieden worden genaamd. De conflicten tussen persoonlijke plichten en de nieuwe affecten en inzichten hangen in ieder geval natuurlijk nauw met het persoonlijk karakter samen.

Met de onpartijdigheid waarmede een waarachtig kunstenaar

[p. 338]

menselijke botsingen en strijd, zonder strekking, als de eerlijke noodzaaklijkheid van een natuurgebeuren doet ervaren, heeft Boree deze unieke episode der wereldgeschiedenis, - uit eigen herinneringen getransponeerd, - geschilderd. De problemen van ethischen, socialen, politieken, militairen aard, welke zich daarbij als vanzelf voordeden, zijn nergens theoretisch gesteld: ze zijn aanwezig als het leven zelf, dat ze, buiten alle bewuste en redelijke berekening om, alleen vermag op te lossen, ook al is de oplossing ons niet altijd aanstonds zichtbaar, begrijpelijk of aanvaardbaar. Hier geeft slechts een streng, eerlijk, door en door menselijk gevoelig, doch geenszins week man een stuk oerecht leven weer, dat hem zo gans met zijn werkelijkheid vervult, dat hij er een onvergetelijk beeld van weet te maken, zonder eigen voorkeur, zonder te concluderen. Hij wordt niet geleid door bij-overwegingen, maar gestuwd door dat sterke, onbestemde noodlotsgevoel, dat, meer dan in wijsbegeerte, in de kunst zo overtuigend kan werken. Met welk een schrijnende poëzie is hiermede de minnarij weergegeven van luitenant Schotten, den aanvoerder der batterij, met Barbara, het eenvoudige meisje uit Kesten. Eén nacht zijn zij tezamen; maar daarmee is reeds het dramatisch hoogtepunt van den roman genaderd. Want den volgenden dag doodt Schotten, bij een eenzame ontmoeting, met een revolverschot een zijner soldaten, die ernstige insubordinatie pleegt, en handtastelijk wil worden; - ook hier, in het keerpunt der geschiedenis, laat Boree met meesterlijke objectiviteit de rechts- en schuldvraag onbeslist, gelijk ook de realiteit doet, voor welke hij zoveel zin heeft. En hoewel de afdelingsleider, wien hij rapport uitbrengt, Schotten in het gelijk stelt en meent, de zaak niet voor den krijgsraad te hoeven brengen, moet Schotten nu bij nacht en ontij als deserteur vluchten voor de meerderheid zijner eigen manschappen, wien hij nog juist intijds ontkomt als zij hun kameraad willen wreken: nieuw bloedvergieten zou zinloos zijn...

Episch heb ik dit werk genoemd. Het is een kwalificatie waarmee men in de romanlitteratuur moet oppassen om er (als Querido!) geen misbruik van te maken. Maar zoals op andere grote oorlogsboeken, gelijk Tolstoj's Oorlog en Vrede of Zola's La Débâcle, zou ik dit woord toch op Quartier an der Mosel willen toepassen. Inhaerent aan het veelomvattende van des schrijvers opzet is een zekere uitvoerigheid in den verhaaltrant, en nu is het merkwaardig en veelbetekenend, dat die nergens ook maar een ogenblik lang valt. Wellicht is dit mede toe te

[p. 339]

schrijven aan de verlevendiging, welke de vele en ongehoord knappe dialoog brengt. De hoofdoorzaak intussen is ongetwijfeld dit, dat de volheid en wijdheid van het boek niet verwarrend werken, maar door Boree's maatgevoel steeds evenwichtig en transparant blijven.

Die glasheldere, klassieke doorzichtigheid berust in de eerste plaats op de prachtige, nergens als opzettelijk voelbare compositie van den roman. Maar tevens in hoge mate op de harmonische eenheid in de elementen, waaruit hij is samengesteld. De erotiek is hier innig verweven met de natuur; in zijn liefdesschildering - verholen en teder, wrang en idyllisch in énen - sluit Boree zich aan bij de beste traditie der Duitse Romantiek: bij den Fontane van b.v. Irrungen Wirrungen, bij den Gottfried Keller van b.v. Das Sinngedicht, bij Adalbert Stifter. Maar de eenheid strekt zich nog verder uit: niet alleen bestaat zij tussen liefde en natuur, maar ook landschap en handeling zijn zozeer samengevloeid, dat het eerste als het ware een deel werd van de tweede. En ten slotte is eveneens het lot van massa en individu ondeelbaar aaneengeklonken: het wedervaren van dezen troep is ten nauwste verbonden met dat der leidende enkelingen - officieren en onderofficieren - die uit de algemene tekening naar voren komen, en dezen zijn op hun beurt psychologisch ondenkbaar zonder dien achtergrond.

Dat Boree, in tegenstelling tot vele andere modernen, eerst via de individuele psychologie tot de massa-psychologie is gekomen, maakt deze laatste bij hem zo volop geloofwaardig en vrij van vervalsende, subjectieve collectiviteitsmystiek. (Zijn grote kundigheid en liefderijke eerbied, waar hij persoonlijk zieleleven benadert, spreken uit de even dichterlijke als scherp reële uitbeeldingen van het amoureuze, hetgeen eveneens tot uiting komt in zijn derden roman Kurze Reise auf einen anderen Stern). Het scherpzinnig doorzien van ethische conflicten in hun even onafwendbaren als onoplosbaren aard doet soms even aan Arnold Zweig's indrukwekkend Der Streit um den Sergeanten Grischa denken; maar de afzijdigheid tegenover alle abstract intellectuele vraagstelling in Boree's werkwijze, en van elken zweem van strekking, maakt het verschil toch weder groter dan de overeenkomst.

De stijl, ten slotte, is bewonderenswaardig. De gerechtvaardigde afkeer van een zekere wijdverbreide syntactische logheid, zwaarheid, taaie draderigheid, heeft ten onrechte de opvatting doen postvatten dat de eruptieve, afgehakte, kortademige ex-

[p. 340]

clamaties van het expressionnisme het ideale voorbeeld van Duits proza waren. Ook hierin wortelt Boree op de beste traditie der Romantiek, dat hij tegenover het fel excessieve, opdringerige woord de zinsperiode in ere herstelt en het bredere rhythme, in overeenstemming met zijn stof, zijn volledig recht geeft. Deze schrijfwijze mag aanspraak maken op de nauwkeurige, verzonken, arbeidzame aandacht waarmede zij tot stand kwam. Want Boree's volle, wijd uitlopende, in architectonische geledingen opgebouwde, lang uitstromende en rustig voortgolvende volzinnen behoren innig bij het wezen van het Duitse taaleigen.

Ook zijn Geschichte eines Unbekannten is gebouwd op historische feiten en de auteur heeft den goeden smaak gehad zijn hoofdpersoon (een Balt) niet beter en niet slechter te schilderen dan hij is. Hij verfraait dit leven nergens. Aanvankelijk krijgt de lezer wel enigen argwaan. Wanneer de jonge Sergius Runge, door den oorlog met zijn familie van Riga naar Moskou verdreven, zich in deze laatste stad zo onverwacht scherp bewust wordt van zijn Duitse afstamming, wanneer hij op velerlei wijzen tracht naar de Duitsers over te lopen, koestert men de niet onbegrijpelijke vrees, dat deze roman wel weer zal uitlopen op een verheerlijking van het Derde Rijk. Dit is geenszins het geval. Boree vertelt een veelbewogen leven na. Hij schreef veeleer een breedopgezette reportage dan een roman. Hij hield zich strikt aan datgene wat hem werd verteld, en de maar enkele woorden waarmee bericht wordt dat Sergius tenslotte toch naar Duitsland gaat - woorden van elk pathos gespeend - vallen eenvoudig weg tegenover het geheel. Men vergeet volkomen, dat het hier om een Duitsen afstammeling gaat, en het leven is wel zo dat deze Duitse afstammeling het zelf ook vergeet. Het pleit voor Boree dat hij zulks onbelemmerd laat uitkomen. Hij zinspeelt er zelfs niet op. Het zou mij te ver voeren om ook maar in klein bestek een overzicht te geven van Sergius Runge's stormachtig leven. Hij maakt den oorlog in Rusland mee, hij vecht in Kaukasië, en ondergaat de Russische revolutie. Hij zwerft door Duitsland en vecht met de Wit-Russen. Hij neemt dienst in het Franse leger, in Syrië en tegen Abd-el-Krim. Boree's schrijfwijze is sober en wekt vertrouwen door het accent der waarachtigheid. Hij moest zelf gegrepen zijn door het lot van dezen man, die - en dat dikwijls ongewild - aan zovele fronten streed.

[p. 341]

In het bovenstaande meende ik de belangrijkheid van het werk van Boree te hebben duidelijk gemaakt. Maar waar, vraag ik, heeft men iets over dit oeuvre kunnen lezen?

1937; 1939

Karl Friedrich Boree, Quartier an der Mosel. Frankfurt a.M., Rütten & Loening Verlag, 1936

Karl Friedrich Boree, Die Geschichte eines Unbekannten. Berlin, Wolfgang Krüger Verlag.