Onderzoek en vertoog 2

Geen kunstcritiek meer in Duitsland

Naar men in een bericht van het d.n.b. heeft kunnen lezen, heeft te Berlijn in de vierde jaarlijkse vergadering der ‘Reichskulturkammer’, gehouden in de Philharmonie, rijksminister Dr. Goebbels een opzienbarende rede gehouden. Na van de ‘cultuurpolitiek’ van genoemde instelling de goede resultaten, op verschillend gebied, in het licht gesteld te hebben, vervolgde de minister: ‘Geen middel hebben wij onbeproefd gelaten, de kunstcritiek op den enigen juisten weg, dien der kunstbeschouwing, terug te brengen. Al deze pogingen zijn mislukt. Ik heb derhalve aanleiding gevonden in een decreet van heden de hele critiek te verbieden, en haar door de kunstbeschouwing of kunstbeschrijving te doen vervangen’.

Wat is de betekenis van dit besluit, dat gezien ook de wijze

[p. 333]

waarop het bekend werd gemaakt, van verre strekking moet worden geacht, en zover ik weet zonder tweede voorbeeld in de cultuurgeschiedenis?

In een dictatoriaal geregeerden, totalitairen staat kan de uiting van politiek afwijkende meningen niet worden geduld. Evenmin mag hij, die met enig werk van kunst in de openbaarheid treedt, met den geest van het daar heersende stelsel in botsing komen. Men gaat echter in de landen, waar de vrijheid van kunst, woord en cultuur haar grens vindt, zo zij volgens de aangewezen instanties direct of indirect nadeel voor het regime zou kunnen opleveren, verder dan die alleen maar negatieve eis. Die instanties verlangen dat de kunst zich in dienst stelle van de staatkundige wereld- en levensbeschouwing, waarop de dictatuur berust. Dat zij zich, positief, welbewust tot taak stelle, den opbouw der maatschappij in die richting te bevorderen.

Hier geldt dus het ‘wie niet vóór mij is, is tegen mij’. Den kunstenaars, die weliswaar niet in strijd kwamen met de ideologie der overheid, maar, buiten alle politiek blijvende, evenmin enigen weerklank gaven op de nieuwe leuzen, de gerevolutionneerde zienswijzen, werd het werken onmogelijk gemaakt. In het bijzonder in Duitsland vond men in de vele heel of semi-officiële kunstenaarsorganisaties gelijk de Reichsschrifttumskammer e.t.q. een afdoend middel om zonder regelrecht verbod - waartoe dan nog geen aanwijsbare aanleiding bestond - deze lieden toch te treffen. Hun arbeid viel in een afgrond van stilzwijgen, de voortbrengselen ervan konden niet of moeilijk verhandeld of in het publiek gebracht worden. Behalve dus door het duidelijk en openlijk verbieden van wat in strijd werd geacht met de nationaal-socialistische opvattingen, is de zogeheten gelijkschakeling der Duitse kunsten evenzeer tot stand gekomen doordat officiële instemming onthouden werd aan die kunstwerken, welke nationaal-socialistischen inhoud misten.

De Duitse kunstcritiek is een van de officieuze invloeden geweest - reeds door haar verband met de pers -, die tot het bewerken van de publieke opinie in bovenbedoelden zin uiteraard het meest moest bijdragen. Onmiddellijker nog dan de kunstenaars was zij van de overheid afhankelijk. Maar het is nu eenmaal zo dat kunst, door alle tijden en onveranderlijk, in diepere lagen van den mens haar oorsprong vindt dan de maatschappelijke. Men moge dien menselijken wezensgrond alleen maar psychologisch, of ook metafysisch beschouwen - vast staat, dat de volgens eeuwige zielswetten den artist ingeschapen schoonheid

[p. 334]

door wat naar dwang van buiten zweemde nooit in het minst aangeraakt is kunnen worden. Hoe sterk in een bepaalden tijd de samenleving ook op de uitingen en verschijningsvormen der kunst inwerke, geen macht ter wereld kan haar ontstaan door dwang belemmeren noch bevorderen, al kunnen haar maatschappelijke bekendheid en welslagen worden verijdeld. Niet minder dan het geweten spreekt ook de schoonheid slechts in een door geen menselijken toeleg aan te tasten vrijheid, welke alleen in de eigen persoonlijkheid haar begrenzing heeft.

Dat ik inmiddels de ‘cultuurpolitiek’, op welker resultaten Goebbels in zijn rede heeft gewezen, fataal acht voor de ontwikkeling van het culturele leven, heb ik nooit verheeld. Toch heb ik ook in het tegenwoordige Duitsland, naar nieuwe talenten speurend, om mij nu eens tot de litteratuur te bepalen, opkomende schrijvers van grote verdienste leren kennen en daarvan getuigd. Bijna steeds waren dat echter vrijwel volslagen onbekende, in alle bescheidenheid en stilte werkende auteurs. Daarentegen kon mijn waardering in den regel minder uitgaan naar de thans officieel en algemeen naar voren gebrachte schrijvers, met alle propagandamiddelen der door de regering ingestelde organisaties gepousseerd, en dientengevolge algemener erkenning vindend.

Na wat ik hierboven over het in vrijheid ontstaan van kunst opmerkte, zal dat niet bevreemden. Ook de auteurs die zonder bijoogmerken te goeder trouw en overtuigd in den geest van het nationaal-socialistisch bewind schreven, verkregen daardoor nog geen toegang tot die verborgen gebieden waar de kunstenaar de bronnen der schoonheid kan horen ruisen. Van de daggeluiden der wereld rondom hen waren hun oren te vol.

Ik wees zoeven op de functie der Duitse critiek, haar lezers nader te brengen tot de geconformeerde kunst. Men moet daarbij één factor echter niet over het hoofd zien: dat n.l. ook in de critiek zelf veelal een factor van kunstenaarschap gelegen is, en dat zij zich als zodanig dus met den besten wil onmogelijk geheel naar den uniformen dwang van een voorgeschreven ideologie voegen kon. Daar komt bij, dat critiek altijd een bestanddeel zal bevatten, dat iets van de publieke opinie, of veeleer van den publieken smaak weerspiegelt. En dat die smaak blijkbaar nog niet overal voldoende volgens de officiële aanwijzingen reageert, daar men naar het bekende spreekwoord, de kat niet op het spek kan binden.

Hier nu ligt de oorzaak van Goebbels' ontevredenheid. De

[p. 335]

kunstcritiek heeft tot nu toe klaarblijkelijk niet algemeen genoeg geprezen wat de heren wezen. Reeds vroeger heeft hij zich humeurig tegenover haar getoond, toen hij toneelcritiek, eerder dan in de avondbladen gepubliceerd, verbood. Thans gaat hij een stap verder en neemt den krassen maatregel, kunstcritiek überhaupt te verbieden.

Zij moet plaats maken voor kunst‘beschouwing’ of kunst‘beschrijving’. Betreft het hier onbetekenende nuances? Stellig niet, en bij de toepassing van het decreet zullen de begrippen ook wel scherp onderscheiden worden. Critiek is een oordeel, en daar dit oordeel, ondanks alles, naar het schijnt nog te vaak negatief was, wil Goebbels het afschaffen, en vervangen door beschouwing en beschrijving. Een enkel voorbeeld moge het verschil verduidelijken. Zegt men van een schilderij: ‘het is niet uit de verf, de figuren zijn mistekend, de stofuitdrukking is dilettantisch’, dan is dat critiek. Zegt men: ‘dit schilderij behoort tot de neo-classicistische school, er zijn Franse invloeden in, er valt een parallel te trekken met de late Renaissance’, dan heeft men een beschouwing. En een beschrijving zou zo kunnen luiden: ‘tegen een donker blauwen landschapfond ziet men op den voorgrond een bank waarop twee vrouwen zitten’ enz.

Uit hetgeen van de verordening bekend is geworden is te vernemen, dat kunstbesprekingen slechts geschreven mogen worden door aan een bepaalde leeftijdsgrens gebonden, met hun naam ondertekenende en na voldoende vorming van een speciale licentie voorziene redacteurs. Dit alles zou aan naïeve lieden onschadelijk en zelfs nuttig kunnen lijken, indien uit het verplicht voorgeschreven ‘staatsexamen in kunstbeschouwing en -beschrijving’ niet overduidelijk de bedoeling bleek, na de vrijheid van de kunstuiting nu ook die van de kunstcritiek ongedaan te maken.

Een groot gedeelte der Duitse critiek zal men weliswaar zonder spijt missen. Bij vele artikelen en opstellen had men het gevoel, dat de schrijver zich met een onmogelijke taak kwelde: niets slechts te zeggen van een officieus als van waarde beschouwd auteur, en tegelijk niets goeds van hem te zeggen tegen het eigen artistieke geweten in. Met veel omhaal van woorden werd dan, anticiperend op de thans afgekomen verordening, een ‘beschouwing’ en ‘beschrijving’ gegeven waarin alle verantwoording ontdoken en hoegenaamd niets ‘gezegd’ werd.

Maar van gisteren af zal deze methode gecodificeerd zijn, en niet alleen de voor te lichten lezerskring maar ook de kunst zelf

[p. 336]

zal, naar te vrezen valt, grote schade lijden nu de critiek ook op dit gebied zal moeten zwijgen. Want de superieure, diepgaande, eerlijke, persoonlijke critiek, de critiek in groten stijl, is voor de kunst altijd een onontbeerlijke steun geweest. Zij ontdekt aan den artist hem onbekende mogelijkheden, gevaren, neigingen, behoeften van zichzelf. Zij waarschuwt en leidt hem, brengt hem zonodig tot inkeer en omkeer, of geeft hem met haar gezag moed en zelfvertrouwen indien hij twijfelt of vertwijfelt. Zij is geen absolute maatstaf, maar zij is, met al haar onvermijdelijke dwalingen een onmisbare toetssteen, een klankbodem, een signaal, een rem of een aansporing.

Zij, wien de zorg voor de verdediging van de Europese cultuur boven alles ter harte gaat, omdat zij deze tot de hoogste goederen der mensheid rekenen, een heilig, onvervangbaar, door de eeuwen overgeleverd bezit, zonder welk het leven niet de moeite waard zou zijn te leven - zij zullen met een bezwaard hart het verbod van de Duitse kunstcritiek zien. Voor hen betekent het een nieuwen aanslag op wat hun het dierbaarst is: handhaving en ontwikkeling van kunst en cultuur.

1937