Onderzoek en vertoog 2

Versconstructie, associatie en een regel van Vondel

Poëzie kan allerlei wetenswaardigs bevatten. Dat niet alleen - men kan aan poëzie allerlei ontdekken dat in zichzelf, dus afgezien van de overgave aan de schoonheid der dichtkunst, wetenswaardig is. Over Dante, over Goethe bestaat een litteratuur die kasten beslaat en welker bestudering een mensenleven vereist. Toch kan de wetenschap, die aan poëzie valt vast te knopen, ons nooit nader tot haar brengen wanneer wij in ons niet de gave hebben, voor haar open te staan; en ook het geleerdste commentaar kan ons dan niet tot zelfs die verzen nader brengen, welke zonder nadere oriëntering niet geheel begrijpelijk zouden zijn.

Het schoolonderwijs heeft voor deze eenvoudige waarheid soms weinig begrip gehad. Als het niet veelal het wezen der dichtkunst en het aesthetische had verwaarloosd of althans achtergesteld voor het wetenswaardige, dat nu eenmaal bij de paedagogische taak hoort, maar dat tot het verstaan van verzen of van geen of van secundair belang is, dan zou Vondel niet een ondanks (of om?) zijn groten roem weinig gelezen en slecht gekend dichter zijn gebleven.

Van het litteratuur-onderwijs is het in vele gevallen een van de

[p. 320]

grootste fouten geweest, dat het namen, feiten, regels en wetten heeft gegeven zonder zich te bekommeren om het levend begrip der schoonheid, dat deze alle eerst verstaanbaar gemaakt zou hebben. Bij gebrek aan artistiek vermogen en affiniteit gaven dan de leerkrachten - ik spreek natuurlijk zeer in het algemeen! - namen voor werkelijkheid: stenen voor brood.

Een van die ‘namen’ van een bepaald prosodisch verschijnsel, die wij op school leerden kennen als een soort ‘lege naamloze vennootschap’ welke eerst later onder ons eigen beheer realiteit zou worden, was de figuur van de ‘enallagè’ in de dichtkunst der klassieke oudheid. Wat als een kristallisatie van diepe poëtische visie verstaan moest worden, kregen wij opgediend als een soort zinloos syntactisch foefje, dat slechts de vage verbazing achterliet, waarom in 's hemelsnaam die rare Romeinen het zichzelf, en vooral ons, zo moeilijk maakten door een volkomen onnodige ‘omzetting’ (aldus zou men genoemden term kunnen vertalen) der zinsconstructie van het vers. Een veel aangehaald voorbeeld van ‘enallagè’ was deze regel:

Ibant obscuri, sola sub nocte per umbram.

Zo letterlijk mogelijk in het Nederlands overgebracht betekent dit: ‘Zij gingen, donker onder den allenen nacht, door den schemer.’

Allenen is niet mooi, maar ik wilde zo letterlijk mogelijk vertalen. ‘Nacht’ staat voor ‘nachthemel’.

Men moet zich verbeelden dat door maan of sterren de hemel iets lichter is, en dat onder de onmetelijk lege, wijde eenzaamheid daarvan de kleine mensenfiguurtjes, achter elkaar voortstappend, zich iets duisterder aftekenen. Het prachtige vers is - uiteraard niet bewust of opzettelijk! - zó geconstrueerd, dat het belangrijkste, dat wat het eerst de aandacht trekt, voorop staat: de beweging, het gaan -: ‘zij liepen’. Dan ziet de dichter, wàt het is, dat daar beweegt: kleine duistere gestalten -: ‘donker’. Direct tegen en achter die donkerheid tref het nachtelijke uitspansel, de fond waarop zij te zien zijn (het Latijn geeft eerst het adjectief, dan het voorzetsel, dan het zelfstandig naamwoord):- ‘eenzame onder nacht’ staat er dus letterlijk, ook alweer in de volgorde die emotioneel het zuiverst het veranderd effect weergeeft: éérst treft de eenzaamheid, daarna het nachtelijk karakter ervan. En dan eerst wordt de dichter zich het spookachtige halflicht bewust rondom dit nachtelijk voorstappen: - het vers klinkt uit in de laatste woorden -: ‘door schemer’. Die schemer

[p. 321]

komt weer als een effectrijke, verrassende tegenstelling na het, duisternis suggererende woord ‘nacht’. Al deze redenering, die slechts met het verstand na-zegt wat zich feilloos vanzelf in het aan de creatie voorafgaande onbewuste formeerde, is intussen niet nodig voor wie, zich streng aan den tekst zelf houdend, onmiddellijk navoelt wat daarin ligt uitgedrukt. Wie naar dichttaal luisteren kan, ziet en ondergaat, zonder de technische middelen te hoeven analyseren; daar immers emoties opgewekt worden door het voorstellingsvermogen is poëzie, als alle kunst, zintuiglijk, aanschouwelijk, plastisch.

‘Neen!’ roepen nu aanstonds de heren schoolvossen, die erg veel verstand van Latijn en erg weinig van gedichten hebben, 'neen, zo moet ge dat niet vertalen! Want hier staan wij voor een leerrijk voorbeeld - zie paragraaf zoveel - van wat ‘enallagè’ geheten wordt. ‘Zij gingen duister’ betekent niets, en die ‘allenige nacht’ is helemaal onzin! Maar hier heeft ‘enallagè’, verwisseling, plaats gehad, en daarom hoort ‘eigenlijk’ het woord ‘alleen’ bij ‘zij’ en ‘donker’ bij ‘nacht’. Het is maar een eenvoudig goocheltrucje, en nu gaat het konijn weer terug in den hoed-met-dubbelen-bodem, en dan krijgen wij een normale zin: ‘Zij gingen alleen onder een donkeren nacht, door schaduw heen’.

Zeker, volkomen juist. Maar nu is net precies alle poëzie eruit! ‘Enallagè’ - uitstekend! Maar men bracht ons niet bij, dat en waarom zo'n ‘enallagè’ juist géén onwezenlijk goochelspelletje, waarom het een zinrijke en dichterlijke vormschoonheid was. Het is inmiddels wel duidelijk, hoezeer degene verrijkt wordt die, onbezwaard met pedant en schools onbegrip, de klassieke poëzie met ontvankelijkheid nadert. Een diergenen was graaf August von Platen, dichter van vele ongemeen schone verzen en die op zijn 24e jaar (in 1820) enkele van de mooiste gedichten der Duitse taal schreef, o.a. ‘Wie rafft' ich mich auf’, en: ‘Wer die Schönheit angeschaut’; een hevig gemarteld mens overigens, men leze slechts zijn dagboeken. Deze Von Platen nu die, in reactie tegen de romantische litteratuurstroming van zijn tijd, van 1826 af zijn versificatie geheel op de antieken inspireerde, gevoelde zich verwant aan hun streven naar een streng logisch en evenwichtig gebouwde constructie, niet alleen metrisch maar ook op de wijze als waarvan wij hierboven een voorbeeld gaven. Het modernere was bij hem het element van associatie, dat hij veelal daaraan ten grondslag legde.

Associatie is de verbinding tussen de verschillende afzonderlijke

[p. 322]

bewustzijnsinhouden; hoe de ene voorstelling de andere oproept, is voorbeschikt in het onbewuste en voor ieder individu anders, al is een zekere gemeenschappelijke wetmatigheid bij allen toch in dit opzicht te onderkennen. (De hedendaagse psychiatrie heeft uit dien hoofde, naar algemeen bekend is, een ganse therapie gebouwd op het opsporen door associaties, van in het onbewuste weggedrongen voorstellingen.) Deze verbindingen nu zitten, mèt de voorstelling, tevens aan klank, woord en beeld vastgehecht, en zijn derhalve een machtig en effectrijk middel van de poëtische suggestie. Om dit duidelijk te maken wil ik den eersten versregel ontleden van de vierde der Oden van Von Platen.

Warm und hell dämmert in Rom die Winternacht.

De voor poëziegevoeligen aangrijpende schoonheid van dit vers berust op de werking van, in de vereniging van tegenstellingen gewortelde, woordassociaties. De wonderlijke, zwoele, verwikkelde spheer van den Romeinsen nacht dien hij wil weergeven, suggereert ook deze dichter allereerst door middel van zijn woordschikking. De sensatie van het warme staat vooraan, en domineert dus den regel; en vlak daarop die van het bijbehorende lichte. De bijna zuiver mathematisch gecomponeerde tegenstelling wordt bereikt door, tegenover dit begin, het vers te laten uitklinken in het nauwkeurige contrast tot dien aanvang: ‘Winter’ staat als tegenhanger van ‘warm’, en ‘nacht’ van ‘hell’. Maar reeds eerder is door een schrillen overgang het effect van onwezenlijkheid ontstaan: ‘hell dämmert’, logisch paradoxaal, maar juist daardoor voor de imaginatie in ongehoorde mate verrassingwekkend en aansprekend. Ook het woord ‘Rom’, waarbij men immers aan zon en warmte denkt, staat, tussen ‘dämmert’ en ‘Winter’, op een plaats waar het de vaststaande conventionele associaties verbreekt en dus juist boeit en herleeft in bijzonderheid. Bovendien neemt het, tussen de andere contrastgroepen geïsoleerd, een centrale plaats in, waardoor het zich als belangrijk hoogtepunt situeert.

Ik herhaal, om misverstand te voorkomen, wat ik ook bij het Latijnse vers opmerk: men mene vooral niet, dat de dichter dit zelf zo bewust en cerebraal gedoseerd heeft! Wij weten te weinig van het scheppingsproces om een dergelijke wetmatigheid van het voorbewuste anders dan in redelijke begrippen benaderend te kunnen navertellen; maar juist dat de dichter geheel zonder opzet tot zo bevredigend evenmatige uitkristallisering

[p. 323]

van zijn aandrift kwam, bewijst op welk hoog plan hij staat.

Ten slotte Vondel. Zeker, al heeft hij zich de klassieken ten voorbeeld gesteld, het waren meer hun uiterlijke vormen (mythologisch motief, treurspelwetten) die hij oppervlakkig navolgde - oppervlakkig, want zijn ‘inhoud’ was niet aan hun geest verwant en kwam uit hemzelf - dan zo iets essentieels als hun versconstructie, die hem ook niet ‘gelegen’ zou hebben. Zijn vers is nu eenmaal meer vlakversierend dan architectonisch. Toch heeft ook Vondel's poëzie den door associatieve tegenstellingen beheersten zinsbouw gekend; deze immers vindt men in alle tijden. De slotregel b.v. van het Grafschrift op Jan van Galen:

Hij stierf, en leeft door zijn kwetsuren

bevat eigenlijk in zijn eenvoud alle elementen, maar simpeler en op verkleinde schaal, welke wij ook bij bovenstaande analyses op het spoor kwamen. Men zou de constructie met het schema a-b-a kunnen aanduiden. ‘Stierf’ en ‘kwetsuren’ behoren door associatie tot dezelfde voorstellingsgroep. Die wordt verrassend doorbroken door ‘leeft’ daar tussen in, een woord dat derhalve naar (en van) twee kanten onverwacht is, en ons daardoor als het ware opschrikt; het bevindt zich om zo te zeggen in een labiel evenwicht midden op de wip. Den gewenden, gedachtelozen, dagelijksen deun der gewone woordkoppelingen verbreekt het. Wanneer we lezen ‘hij stierf en leeft’ dan is er iets in ons, in onze rede, dat in verzet komt. De zin, de bovenredelijke, poëtische zin van het vers verzoent ons de seconde daarna met de paradox en doet dit verzet weer te niet. Door dit proces wordt dan vanzelf, in de ongeweten aandacht en gevoeligheid, de grootste nadruk gelegd op dit ‘leeft’, dat ons ook als praesens na een zo als afsluiting aandoend imperfectum wakker roept. Die nadruk en waakzaamheid geven het woord een onderlijning, welke goed past bij des dichters intentie, die bovenal het voortleven, de onsterfelijkheid in dezen regel moest doen uitkomen.

De wijze van verklaring,welke ik van de stijlfiguur van het Latijnse vers heb geprobeerd te geven, is mutatis mutandis ook te vinden bij commentatoren van Vergilius als Forbiger, Heyne, Cartault en Norden, en bij Heinze.

1937