Onderzoek en vertoog 2

Onkoloniale romantiek

Dit is een sterk en zuiver boek, waarvoor ik veel bewondering gevoel. Het beschrijft het leven op een eenzame, slecht toegankelijke afdeling van een theeplantage bij Semarang. Ab Daalders, een mislukt rijkeluiszoontje uit Holland, komt daar als employé in dienst en wordt er door zijn collega Carl van Waerlaarden ingewijd. De strijd tegen de wildernis en voor productie en ontginning, een uitbreken van de pest, de relatie met het ondernemingsbestuur en de fabriek, een inwijdingsfeest met wajangvoorstelling behoren tot de voornaamste gebeurtenissen. Maar allengs verandert, met de economische crisis, de geest in Indië; het zelfstandig en verantwoordelijk werk van de generatie der pionniers, de echte planters, wordt gecentraliseerd, gespecialiseerd en gemechaniseerd; een soepeler, maar burgerlijker slag van employé's vindt nu meer waardering. Wij zijn getuige van de daaruit noodzakelijk voortkomende conflicten. Wanneer bovendien zijn meisje in Holland Ab, die na Carl's heengaan in het neerdrukkende regenseizoen eenzaam achterbleef, heeft afgeschreven, is een psychische instorting het gevolg. En hij volgt Carl naar diens geboortestreek, ergens op de ‘duizend eilanden’ der Molukken, om zich daar voorgoed te vestigen en - daar zij tot de geciviliseerde wereld kunnen noch willen terugkeren, - er een nieuw leven te beginnen.

Wil men het wezen van dezen roman in een enkele formulering aanduiden, dan moet men zijn atmospherische werking noemen, ontstaan uit het innig samenvloeien van het landschap, van heel de visueel waargenomen wereld, met het innerlijk leven van de personen. Daardoor gaan het vertellen en beschrijven er op bijzonder harmonische wijze samen. Het verheugende van dit

[p. 283]

werk is, dat er weer eens uit blijkt dat in een goeden roman de psychologie geen hoofdzaak behoeft te zijn, noch op het eerste plan te worden gesteld. Hiermede zij geen woord tegen den psychologischen roman gezegd; hij heeft onsterflijke meesterwerken opgeleverd. Van de laatste decennia der vorige eeuw af tot den wereldoorlog leek het echter wel, of hij de enige mogelijke was. En dat was een verarming. Daarom doet het steeds weer opnieuw weldadig aan, wanneer men ziet dat de roman zich niet star in één enig genre heeft doodgelopen, maar inderdaad vernieuwd. Ook de bondige en zakelijke stijl van de schrijfster werkt daartoe mede, gelijk men dien reeds kende van haar korte novellen, (waarvan Vele Namen als Schrift van De Vrije Bladen uitkwam), uit den tijd dat ons jonger proza algemeen dit hedendaagser karakter begon aan te nemen.

De psychologische conflicten en menselijke relaties zijn in Duizend Eilanden minder uitgewerkt, dan wel aangeduid in strikt verband met de wijdere wereld van landschap, natuur, arbeid en bedrijf, kortom met de vele andere levensgebieden waarvan zij organisch deel uitmaken. Hierin is ook de algemeenheid gelegen van wat Beb Vuyk aan menselijks uitbeeldt. Op den binnenkant van het omslag wordt meegedeeld, dat zij in 1905 te Rotterdam is geboren, op den achterkant dat Nederlands-Indië haar geboorteland is (een der talloze uiterlijke slordigheden in een boek, dat blz. 20 Westwaarts voor Oostwaarts geeft en ook overigens krioelt van drukfouten). Hoe dit ook zij, deze schrijfster is er in geslaagd, de spheer van Oost-Indië volkomen zuiver op te roepen, gelijk ons door grondige kenners van dat land verzekerd werd en wat trouwens ook de leek aan den louteren en oprechten toon, kan gevoelen. Hoezeer zulks overigens het documentaire belang van den roman verhoogt, met diens artistieke waarde heeft dat niets te maken (men bedenke b.v. alleen maar eens, hoezeer Chateaubriand den Orient vervalste). Dit ligt niet in de persoonlijke ervaring, de volkomen kennis van zaken, de rake milieu-weergeving, maar in andere factoren.

Het levenslot, de arbeid en de natuur zijn in dezen roman op zeer eigen en overtuigende wijze, aanschouwelijk en expressief, als eenheid gezien en als zodanig voor ons opgeroepen. Eenzaamheid en vrijheid zijn hier als de doeleinden en gronden der diepste menselijke leefdrift gerealiseerd. Als zodanig is dit boek een sprekend type geworden van den in ons land nu niet zo bijzonder florerenden exotischen roman, naar mijn smaak door

[p. 284]

deze eigenschappen de werken van mevrouw Székely-Lulofs overtreffend en eer verwant aan die van den Fransman Marc Chadourne, al is deze laatste, vooral naar den vorm, romantischer.

Den bondigen stijl prees ik reeds. Bijzonder treffen de in korte notities vervatte dichterlijke natuurbeschrijvingen. Bijvoorbeeld deze over een maannacht: ‘Weggedropen zijn de groene sappen, verdampt in de koude gloed van dit hooge witte licht en verkleurd tot het grijs van een zeer scherpe foto. Dit landschap is reeds gestorven en naar een andere planeet overgebracht’. Of: ‘Het is een vochtige donkere nacht, de smalle maanprauw slingert tusschen de zware wolken’.

Toch storen enkele stijlslordigheden. Zo zijn b.v. herhalingen van dezelfde wendingen niet steeds vermeden. De ‘kardinaalsvogeltjes in de oleanders’ van blz. 15 komen op blz. 55 terug. Blz. 8 en 9 wordt een volzin, aanvangend met ‘evenwel’, gevolgd door een, aanvangend met ‘echter’; deze opzichzelf reeds lelijke figuur wordt op blz. 46 herhaald, terwijl op blz. 37 en 47 een zin resp. weer met ‘echter’ en ‘evenwel’ begint. Als bewust toegepast en effectrijk is daarentegen te beschouwen, dat op de gewaarwording van blz. 18 ‘maar haar oogen zijn onbekend’, blz. 58 en 228 nog eens teruggekomen wordt. Te betreuren zijn weder boekenwoorden in een gesprek, gelijk ‘reeds’ (blz. 23 en 119) en ‘echter’ (bl. 49).

Tenslotte valt nog een opmerking te maken over de compositie. In het eerste gedeelte van den roman is Ab de hoofdpersoon, vervolgens wordt Carl dit, en tegen het einde wordt de ring gesloten doordat Ab weer meer op den voorgrond komt. Ik heb dit, in tegenstelling tot alle kritieken welke ik over dit boek onder de ogen kreeg, niet als een fout of zwakheid van deszelfs structuur kunnen zien. Welk dogma schrijft voor, dat de compositie van een roman tot zo strakke zichtbare eenheid gebonden zou moeten zijn? Beb Vuyk heeft haar door dezen opbouw losser, beweeglijker, lichter gemaakt. Daarmee bereikte zij dat het gevoel van dynamiek versterkt werd, van onzekerheid en vergankelijkheid, dat een der polen is waartussen hier de conflicten zich afspelen. Een gevoel dat men, nauwelijks in woorden uitgesproken, door den gansen roman verspreid vindt, en dat op blz. 141 expressis verbis geformuleerd wordt: ‘Geen enkele arbeid geeft rechten, geen enkele liefde sluit het bezit volkomen in. Op een dag zal hij heen moeten gaan en een ander (...) zal langs de bekende paden loopen. Recht en onrecht lig-

[p. 285]

gen als schering en inslag over elkaar, het is moeilijk een naam te geven aan dit onregelmatige weefsel’.

Als tegenpool stelt de schrijfster deze enige, vertrouwde vastheid daartegenover: de vervulling in taak en roeping. Niet de mensen, niet het geld. Maar het vrije, eenzame, zelfstandige leven in onmiddellijk contact met den grond en de natuur. Geenszins om gewin, maar om het onvergankelijke stempel van den eigen arbeid op de aarde gedrukt na te laten door het moeizame maar scheppende ontginningswerk. Ziehier dan tropische maar onkoloniale romantiek in den zuiversten vorm. Gelijk Carl van Waerlaarden haar beseft, als, aan het slot, de boot Poeloe Lima, het einddoel, nadert. Hij ziet Ceram, Boeroe en het kleine Manipa aan den horizon. ‘En achter deze eilanden andere eilanden, duizend eilanden, vlakten en bergen, groen beboscht en onontgonnen. Dit is geen droom maar de werkelijkheid van zweet en zorg en eentonige dagen. Grond, eigen grond, waarin een mensch kan uitgroeien als een boom.’

1937

Beb Vuyk, Duizend eilanden. Roman. Utrecht, Uitgeversmaatschappij W. de Haan.