Onderzoek en vertoog 2

Tegemoetkoming verlangd

Deze bespreking, laat ik u maar dadelijk waarschuwen, zal veel critiek bevatten. Maar deze opmerking moge daarbij voorafgaan: een werk, dat in genen dele zijn waarde doet gevoelen, verdient geen critiek. Dit is de lof, dien mijn bezwaren inhouden. Want de bundel Nachtelijke Vangst van G.H. 's-Gravesande laat niet na, genegenheid te wekken. Door zijn eenvoud en zuiverheid.

Nu zijn dit eigenschappen, die een karakter sieren. Maar die op zichzelf nog geen voldoende waarborg en grondslag zijn voor

[p. 278]

poëzie. Zelfs geen noodzakelijke. Denkbaar is zeer goed een oneenvoudig en onzuiver karakter, dat eerst in poëzie tot tegenovergestelde kenmerken komt. Bij de klaarblijkelijke ‘echtheid’ van Nachtelijke Vangst was zulks zeker niet de gang van zaken. Hier evenwel leidde de ongekunstelde waarachtigheid dezer verzen wel eens tot een al te grote kunsteloosheid, die dan even huiselijk als banaal werd. Niet in den geest zelf van den dichter deed zich zodanige vervlakking voor; maar wij hebben allen met het resultaat te maken, en vroegere lectuur zowel als het wezen van de taal hebben den lezer nu eenmaal tot bepaalde associaties voorbestemd.

Men begrijpe mij niet verkeerd: ik pleit niet voor een ‘verheven’ of ‘dichterlijke’ woordenkeuze. De grootste soberheid en zelfs alledaagsheid van uitdrukking kan menigmaal de verhevenste verzen voortbrengen. Maar dan moet elk woord geladen zijn van de zeggingskracht der onherroepelijke noodzaak. Bij 's-Gravesande echter drijft de expressiewijze wel eens te zeer op een sympathieke en argeloze gemakkelijkheid. En die komt dan in sommige regels het lichtere genre van het Speenhoviaanse ‘levenslied’ meer nabij dan de magische incantatie der dichtkunst. Voor dat volksgenre evenwel is de niettemin op het aesthetische gerichte geestesspheer, waarin zich dit gemoedsleven verwoordt, nu weder niet kantig, sarcastisch, concreet, persoonlijk en direct genoeg. Bij dat ‘aardser’ genre passen een harder, mannelijker, beknopter en critischer kijk en stijl.

's-Gravesande daarentegen zet de traditie van een lyrisch levensgevoel voort in een vorm, welke poogt de conventionele wegen in de oude wereld der poëzie niet nog platter te treden, doch er niet in slaagt nieuwe wegen in die oude wereld te vinden, of een nieuwe poëziewereld te bereiken. Hij vult de afgesleten beelden en gestalten met oorspronkelijk en zuiver-doorleefd gevoel en verbeelding, welke intussen door die oude korst niet heen stralen. Zo werd zijn vers hier en daar wat kleurloos voor wie zich niet speciaal en hardnekkig erop toelegt, de primaire gevoelsspanningen van den dichter àchter de woorden te herbeleven.

Een klein voorbeeld van de extra tegemoetkomendheid, welke aldus van den lezer wordt vereist, is het vers in Tusschen U en Mij waarin van de geliefde gezegd wordt dat zij dagen doorleefd heeft ‘zonder menschlijk medelij’. Eerst een nadere overdenking immers kan hier verduidelijken dat hier niet haar, doch anderer medelij (met haar) is bedoeld.

[p. 279]

In het algemeen kan men zeggen dat deze poëzie de overgeleverde zegwijze heeft vereenvoudigd zonder haar te vernieuwen; maar ook zonder haar dan in haar oude gedaante die van binnenuit door diepste zielskracht gedicteerde ‘Einmaligkeit’ mee te geven, welke - zie de verzen van Bloem - zich in de gewoonste woorden kan uiten.

Daarbij komt, dat de beeldspraak er wel eens geheel naast is, gelijk reeds aanstonds in het eerste gedicht, Illusie, waar de metaphorische vereenzelviging van de illusie met de geliefde vrouw toch al te ver doorgedreven wordt, waar het heet:

O, mijn illusie - - - - -
- - - - - - de geur
die 'k uit uw zakdoek meedraag - - -

Technisch hindert vrij dikwijls een zwaar aankoersen op een heerszuchtig en te weinig inventief rijm. Lelijk zijn ook de talloze ‘hiaten’ door een niet gelieerde stomme e, en de andere stroeve plekken in den klank (b.v. door een onmuzikale opstapeling van medeklinkers). Voorts vindt men herhaaldelijk metrische vrijheden welke, hoezeer sinds lang bij jongeren in zwang, in een voor het overige zo traditionele prosodie toch in den grond slechts dan versterking in plaats van stoornis betekenen, zo ze verantwoord zijn door den klemmenden dwang van het rhythmisch móéten. Bovendien grijpt de auteur veelal naar te faciele en voor de hand liggende woordverbindingen. ‘Klare oogen’, ‘teeder mint’, ‘kostbre schat’, ‘vuige logen’, vier afgezaagdheden in één gedichtje - waarlijk: precieuze woordkunst en gezochte, overfijnde adjectieven kunnen irritant vermoeiend zijn, maar hier heeft de dichter zich gewoonweg van zijn werk afgemaakt, toen hij al te lui met de epitheta ornantia der gebruikelijke termen genoegen nam! Door zich niet voldoende te concentreren gaf hij hier slechts cliché's.

Tegen nog iets anders moeten wij opkomen. De oosterse kwatrijnvorm - welke in dezen bundel veelvuldig wordt gebruikt - is een in zichzelf afgesloten eenheid; het is daarom onjuist en tegen zijn aard, het kwatrijn strophisch te verwerken. Nu blijft men bij 's-Gravesande telkens in het onzekere, of het zijn bedoeling was dit laatste te doen, dan wel of men te doen heeft met naar het onderwerp onder één titel gerangschikte doch overigens als afzonderlijk op te vatten kwatrijnen. Dan had dit echter beter ook typografisch verduidelijkt kunnen worden. Hier en daar kan men zich inmiddels niet aan den indruk ont-

[p. 280]

trekken, dat 's-Gravesande wel degelijk bedoelt als één gedicht voor te stellen kwatrijnen, welke los van elkander geconcipieerd en eerst achteraf kunstmatig aaneengeregen zijn. Uit hoofde der hun van nature eigen vormwet zijn ze dan in elk geval organisch geen geheel geworden.

Door de tegenspraak tussen het derde en vierde kwatrijn van Bekentenis is het alvast logisch onmogelijk daarin opeenvolgende strophen van één gedicht te willen zien. In Van het Leven I en II zijn resp. een en twee oosterse tussen regelmatige kwatrijnen ingevoegd: dit zou het veronderstellen van een strophische eenheid onwaarschijnlijk maken indien niet reeds de inhoud zich daartegen verzette. Bij Sterrebeelden echter is de intentie voor twee uitleggingen vatbaar, al zou, zo hier strophen bedoeld zijn, één kwatrijn in alexandrijnen tussen zes in vijfvoeters niet aangenaam aandoen. In Gebroken, Afscheid I en Uitvaart wordt m.i. een uit strophen samengestelde totaliteit voorgespiegeld, welke in ontstaan en wezen ontbreekt. Verwachting geeft zich weer openlijker uit voor wat het is: een aantal losse kwatrijnen. Hoe dit ook overigens moge wezen, er zijn onder die kwatrijnen heel mooie. Zo b.v. het derde van Van het Leven II, of het laatste van Verwachting. Een van de treffendste gedichten uit den bundel is verder Nachtelijke Vischvangst, dat in 1934 met een houtgravure van W.J. Rozendaal reeds als rijmprent was verschenen. Ook De Verliefde Zwerver is een gaaf geheel door den goed volgehouden, ietwat volksen toon, welke voor ‘een oudejaarsavond-ballade’ - aldus de ondertitel - zeer van pas is. Alleen stoort de verzwakkende herhaling van het woord ‘beslagen’ in de eerste en vijfde strofe, een slordigheid welke weerkeert in de herhaling van het woord ‘schut’ in het eerste en achtste vers van Kerstfeest voor de Poppen, dat voor het overige met de beste sonnetten van Hélène Swarth verwant is.

Ik sprak hierboven over de wenselijkheid om, wil men het wezen dezer poëzie benaderen, zich in te leven in des dichters levende sentimenten onder de te weinig tot eigenheid gedifferentieerde expressie. Complainte is een goed voorbeeld van een gedicht, dat op die wijze door een accent van onbetwistbare oprechtheid gered wordt en gerechtvaardigd. De toon nadert soms even de bekende stijlsoort van J. Greshoff, aan wien het gedicht dan ook is opgedragen. Hier bijvoorbeeld:

We hadden lief en leerden minnekoozen,
we zoenden teeder Mientje uit de klas,

[p. 281]

 

die toen voor ons het ideaal nog was,

 

omdat ze zoo verrukkelijk kon blozen

Die overeenkomst kan ons echter niet hinderen, want deze schrijfwijze was, hier, voor den dichter de eigen geworden uitdrukking, die immers van den eigen gemoedstoestand, en dus alleszins op haar plaats. (Iets, wat b.v. het onhandige Eenzaam Verlangen juist mist). De ervaringen en de levenswijsheid, welke aan Complainte ten grondslag liggen, zijn allerminst diep en allerminst nieuw: overwegingen als deze heeft toch iedereen reeds zeer vaak gehad. Daardoor gaf de slotstrophe:

Wij zijn geboren en nu gaan we sterven:
is dat het einde òf is 't een nieuw begin?
Tusschen twee vragen ligt ons leven in
dat opgejaagde en rustelooze zwerven

mij om den derden regel zelfs even een gedachtensprong in naar... Peinzensmoede van P.A. de Genestet! Maar ook dat doet er niets toe. Zozeer werkelijk, authentiek en persoonlijk immers was voor den dichter dit ogenblik van verzonken, waarlijk menselijke verwondering en getroffenheid, dat ons de al te gangbare ‘platitude’, de overbekende algemeenheid van den gedachtengang minder hindert door de puurheid der dichterlijk gerealiseerde aandoening, welke de aandachtige en voor poëzie gevoelige lezer vermoedt. Zo kan de dichter een tovenaar zijn door wien het overoude nieuw wordt. Omdat hij het, in zijn ontvankelijkheid, ten volle nieuw beleeft.

Eenzaamheid, Kerstlied (met weglating van de laatste strophe) en Aan Een Verre Geliefde I en II zijn herdrukt uit den vorigen, eersten bundel van dezen dichter, Verzen (1922).

Ik eindig met de laatste vier kwatrijnen van Uitvaart.

Toen ik het leven kreeg wenkte de dood.
Hij is mijn metgezel in barren nood
en als ik lach doet hij mijn vreugd verkeeren.
Moeder, groeide hij mee in uwen schoot?

Ik bracht U bloemen zooals minnaars doen,
violen, tulp of purperen pioen.
Ik heb één wensch: als ik zal zijn gestorven
leg in mijn kist één bloem van het seizoen.

Mijn hoopje asch: verstrooi het in den wind,
geen beêvaartplaats voor vrouw of dierbaar kind.

[p. 282]

 

Wie mijner soems in liefde wil gedenken

 

leze dit boek, waarin hij mij hervindt.

 

 

 

Hier sta ik naakt en in mijn waren staat:

 

Ik schreef mijn zonden, liefde en haat.

 

Nu kunt ge me naar hartelust verdoemen,

 

gij Pharizeërs van de breede straat.

1937

G.H. 's-Gravesande, Nachtelijke vangst. Folemprise. 1937